1-Tema: Normativ-huqıqıy hújjetler haqqında tusinik Reje

3. Nizam hám onıń túrleri.
Konstitutsiya – bul hár bir mámlekette eń joqarı yuridikalıq kushke iye bolǵan huqıqıy akt, mámlekettiń, belgili mániste tutas alǵanda jámiyettiń bir nıshanı, mámleket hám jámiyet turmısınıń yuridikalıq tırnaǵı (fundamenti), huqıqtıń milliy sistemasınıń baslı deregi. Konstitutsiya mámleketlik hákimiyattı shólkemlestiriwge, basqarıó hám mámleketlik duzilis turlerine, insan hám puqaranıń huqıqları, erkinligi hám minnetlerine baylanıslı bolǵan jámiyetlik qatnasıqlardı eń joqarı dárejede tártiplestiredi. «Konstitutsiya» latınsha (constitutio) sóz bolıp, «duzilis», «ornatıó» degen mánini bildiredi. Konstitutsiya ayrıqsha yuridikalıq qásiyetlerge iye bolǵan siyasiy-huqıqıy hújjet. Konstitutsiya – mámlekettiń tiykarǵı nızamı, xalıqtıń erk-ıqrarın bildiredi, onıń mápine xızmet etedi. Ol sol mámlekettegi mámleketlik hám jámiyetlik qurılıstı ózinde bekkemlewshi joqarı yuridikalıq kushke iye hújjet bolıp ǵana qalmastan, sonday-aq, ol hám siyasiy hújjet te bolıp esaplanadı. Sebebi, konstitutsiya jámiyettegi siyasiy qatnasıqlardı da tártipke salıóǵa tásir kórsetedi.
Konstitutsiya mámleket nızamshılıǵında birinshi orında turadı hám milliy huqıq sistemasınıń tiykarların belgilep beredi. Konstitutsiyalıq huqıq sisteması – konstitutsiyalıq huqıqtıń ishki duzilisin hám de onıń huqıqtıń basqa tarawlarınan ajıralıp turıwshı bólimleri hám elementleriniń jıyındısı.
Konstitutsiya jámiyetlik turmıstıń barlıq taraólarına – siyasiy, ekonomikalıq, sotsiallıq, mádeniy turmısqa birdey baylanıslı bolıp, bul taraólardaǵı tiykarǵı, eń áhmiyetli sotsiallıq qatnasıqlardı tártipke saladı.
Konstitutsiyanıń yuridikalıq qásiyetleri tómendegilerde belgili boladı:

1. 
   basqa barlıq nızamlardan ustinligi;
   
2. 
   milliy huqıq sistemasınıń tiykarın quraydı;
   
3. 
   ayrıqsha qorǵalatuǵın mexanizmine iye;
   
4. 
   arnawlı tártipte qabıl etiledi hám oǵan ózerisler kirgiziwdiń bekkem protsesi ornatılǵan.
   

Konstitutsiya forması boyınsha yuridikalıq hújjet bolıp tabıladı. Ol parlament, arnawlı konstitutsiyalıq assambleya, yamasa tikkeley ulıwmaxalıqlıq daóıs beriw jolı menen qabıl etiliwi mumkin. Bul hújjet eń joqarı yuridikalıq kushke hám májburiy xarakterge iye hám ol mámlekettegi barlıq nızamshılıqtıń tiykarǵı deregi bolıp tabıladı. Konstitutsiya insan hám puqaranıń tiykarǵı huqıqları menen erkinliklerin, hákimiyattıń jámiyetlik-siyasiy institutları hám xalıqtıń ózin-ózi basqarıw sistemasın bekkemleydi, puqaralıq jámiyettiń qáliplesiwiniń hám rawajlanıóınıń huqıqıy tiykarı sıpatında háreket etedi.
Konstitutsiyanıń funksiyaları – onıń maqsetiniń sáólelenióiniń jámiyettiń hám mámlekettiń turmısındaǵı hár qıylı kórinisleri.
Duzióshi funksiya. Bul funksiyanıń mánisi sonnan ibarat, ol orın alǵan jámiyetlik tártipti tastıyıqlaydı, yamasa jámiyette pisip jetilisken, jańa jámiyetlik qatnasıqlardı raóajlandırıw ushın sharayatlar duzedi, biraq, Konstitutsiyanıń «járdemisiz» tastıyıqlana almaydı. Konstitutsiya tutas alǵanda siyasiy sistema ushın da (máselen, basqarıódıń jańa formasın – parlamentlik respublika ornına prezidentlik respublika duziw hám basqalar), sonday-aq, ayırım mámleketlik institutlar ushın da (máselen, bir palatalı parlamenttiń ornına eki palatalı parlament duziw, jańa laóazımlar engizió hám t.b.) duziwshilik áhmiyetine iye bolıwı mumkin.
SHólkemlestirióshilik funksiyası. Konstitutsiyanıń jámiyette belgili bir «oyın qaǵıydaların» anıqlaóınan, oǵan baǵınıó zárurliginen ibarat boladı. Konstitutsiya jámiyettiń putkil turmısın anıq baǵdarlaytuǵın hám jámleóshi áhmiyetke iye boladı.
Siyasiy funksiyası. Konstitutsiya jámiyettiń siyasiy sistemasınıń huqıqıy tiykarların bekkemleydi. Siyasiy partiyalar, jámiyetlik birlespeler, sotsiallıq-siyasiy háreketler siyasiy qatnasıqlar qatnasıóshısı sıpatında mámleketlik hákimiyat penen belgili qatnasta boladı.
Birinshiden, Konstitutsiyanıń sırtqı siyasattıń tiykarǵı baǵdarların belgileytuǵınınan, ekinshiden, jámiyet hám mámleket haqqında sırtqı dunya ushın málimleme deregi bolıp xızmet etiwinen ibarat boladı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń xalıqaralıq ilimiy, mádeniy hám sırtqı ekonomikalıq qatnasıqları Ózbekstan Respublikasınıń hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamlarına muwapıq ámelge asırıladı.