|
Ádebiyatlar
1. Н.А.Баскаков. Каракалпакский язык.т.I-II, 1951, 1952.
2. Н.А.Баскаков. Развитие стилистических систем литературных языков народов СССР, Ашхабад, 1962.
3. Е.Бердимуратов. Функционаллық стильлердиң раўажланыўы менен қарақалпақ тили лексикасының раўажланыўы, Нөкис, 1973.
4. Е.Бердимуратов. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис. 1994.
5. Е.Бердимуратов. Қарақалпақ тили терминлери. Нөкис, 1999.
6. Е.Бердимуратов. Қарақалпақ терминологиясы. Нөкис, 1994.
8-Tema. Omonimler, sinonimler, antonimler
Tayanısh sózler-omonim, sinonim, antonim.
Tildiń sózlik quramında birdey seslik dúziliske iye, biraq mánileri basqa-basqa sózler toparı bar. Mısalı Piste murın badam qabaq, Keń qushaqlı aq tamaq (Qırıq qız). Birese qabaqtan qazanǵa suw quydı, birese oshaqtaǵı ottı ısırdı (T.Qayıpbergenov). Qolıńda tilla sazıńdı, at kótermes nazıńdı (Alpamıs). Texnikalar egiske saz turıptı. («Erkin Qaraqalpaqstan» gaz.). Bunda birinshi hám ekinshi gáptedi qabaq sózleri, úshinshi hám tórtinshi gáptegi saz sózleri birdey seslik dúziliske iye. Biraq olar hár qıylı máni ańlatıp tur. Birinshi gáptegi qabaq sózi kóz benen qastıń aralıǵın, ekinshi gáptegi qabaq sózi palız ónimlerinen jasalǵan ıdıs mánisin, úshinshi gáptegi saz sózi shertetuǵın ásbap, nama mánisin, tórtinshi gáptegi saz sózi tayar mánisin bildirip tur. Bunday birdey seslik dúziliske iye, biraq mánileri basqa-basqa sózlerdi omonim sózler dep ataydı.
Omonimler bir sóz shaqabına da, hár qıylı sóz shaqaplarına da tiyisli bolıwı múmkin. Mısalı At I. Haywannıń bir túri. At II. Adamlarǵa, úy haywanlarına qoyılatuǵın arnawlı atama (isim). At III. Buyrıq meyil.
Házirgi qaraqalpaq tilinde omonimler tómenlegi jollar arqalı payda boladı.
1. Tildegi kóp mánili sózlerdiń esabınan sózlerdiń mánilik jaqtan rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan omonimler. Sóz mánileriniń bir-birinen uzaqlasıp rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵanlıqtan, omonimlerdiń bunday túrlerin leksikalıq usıl menen jasalǵan omonimler deymiz. Mısalı Kók I. Reńniń bir túri. Kók II. Aspan, hawa. Kók III. Ósimlik. Kún I. Planeta, quyash, kún. Kún II. waqıt.
2. Qosımtalar qosılıw arqalı payda bolǵan omonimler. Olardı grammatikalıq omonimler dep te júrgizedi. Mısalı Aytıs I. Sheriklik dáreje feyil. Aytıs II. Folklorlıq janr. Awdarma I. Buyrıq meyil. Awdarma II. Bir tilden ekinshi tilge awdarıw.
3. Ózlestirilgen sózlerdiń qaraqalpaqsha sózler menen seslik dúzilisi birdey bolıwınıń nátiyjesinde payda bolǵan omonimler. Máselen, arab tilinen Qıdır (ata) sózi qaraqalpaq tiline ózlestirilgen. Qaraqalpaq tilinde qıdır degen feyil mánisindegi sóz bar. Bular óz ara omonim boladı. Qaraqalpaq tiline nama, ırǵaq degen máni bildiretuǵın saz sózi parsı tilinen kirgen. Qaraqalpaq tilinde topıraq, ılay mánisindegi saz degen sóz bar.
Sinonimler. Sózlik quramda seslik dúzilisi boyınsha hár qıylı, biraq mánileri bir-birine jaqın sózler toparı da belgili orındı iyeleydi. Máselen, sulıw-shıraylı-gózzal-kórkem, kúshli-qarıwlı-quwatlı-mıqlı hám t.b. Bunday mánileri boyınsha bir-birine jaqın, al seslik dúzilisi boyınsha hár qıylı sózler sinonimler dep ataladı. Olar bir sózdi qayta-qayta tákirarlamaw, pikirdi kórkem etip bildiriw ushın qollanıladı. Sinonimler tildiń baylıǵın kórsetetuǵın belgilerdiń biri. Qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń sinonimleri oǵada kóp. Máselen, mákan-qonıs-orın-jay, baha-nırq-qun, aspan-hawa-kók, qorlıq-azap-aqıret hám t.b.
Sinonim sózler mánileri boyınsha bir-birine qansha jaqın bolǵanı menen olardıń ózine tán ózgesheligi boladı. Sinonim sózlerdiń birin-ekinshisiniń ornına qálegen waqıtta almastırıp qollanıwǵa bolmaydı. Máselen, sulıw-gózzal sinonimlerin alıp qarayıq. Sulıw qız, gózzal qız degende, olar bir-biriniń ornına qollanıla aladı, al sulıw jay dep aytamızda, gózzal jay dep aytıwǵa bolmaydı.
Sózlik quramdaǵı mániles sózler ayırım-ayırım toparlardı quraydı. Máselen, jılwa-naz-qılıq sózleri bir topardı, tez-jıldam-dárrúw-dárhal sózleri ekinshi topardı, eski-góne sózleri úshinshi topardı hám t.b. Sinonimlerdiń bunday mániles toparları sinonimlik qatarlar dep ataladı. Sinonimlik qatardaǵı sózlerdiń sanı eń kem degende ekew boladı. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlik qatardaǵı sózlerdiń sanı bir neshe sózlerge shekem jetedi.
Sinonimlik qatardaǵı bir sóz basqalarına qaraǵanda sózler menen kóbirek qollanılıp, ózi menen mániles sózlerdiń ornın kópshilik jaǵdayda almastıra aladı. Bunday sózdi tirek sóz dep ataydı. Máselen, kúsh-quwat-ǵayrat degen mániles sózler ishinde kúsh sózi tirek sóz boladı. Sinonimler sózligin dúzgende usı tirek sózi esapqa alınıp, ol sinonimlik qatarda birinshi bolıp turadı. Sinonimlik qatarlar tek bir sóz shaqabınıń ishinde ǵana payda boladı. Mániles sózlerdiń birewi atlıq, ekinshisi kelbetlik, úshinshisi almasıq yamasa feyil bolıwı múmkin emes.
Antonimler. Antonimler seslik qurılısı hár qıylı, mánileri bir-birine qarama-qarsı sózler. Mısalı, aqıllı-aqmaq, jaqsı-jaman, tez-áste, kel-ket, bar-joq hám t.b.
Sózlik quramdaǵı barlıq sózler óz antonimlerine iye bola bermeydi. Antonimler kóbinese sapalıq, sınlıq, muǵdarlıq máni bildiretuǵın sózler arasında ushırasadı. Ayırım qosımtalar járdeminde sózler antonimlik mánide usas máni ańlatadı. Máselen, keldi-kelmedi, bardı-barmadı, aqıllı-aqılsız, dámli-dámsiz hám t.b. Bunday sózlerdi grammatikalıq antonimler dep júritemiz. Al leksikalıq antonim bolıw ushın antonimler hár qıylı túbir sózlerden jasalıwı kerek. Antonimler zatlardıń yamasa onıń belgileriniń qarama-qarsılıǵı emes, al tek olardıń mánileriniń qarama-qarsılıǵın bildiredi.
Qaraqalpaq tilindegi sóz shaqaplarınıń ishinde belgini, sapanı, muǵdardı bildiretuǵın sózler toparında, yaǵnıy kelbetlik, ráwish hám feyillerde ushırasadı.
1. Kelbetliklerde – juqa-qalıń, jumsaq-qattı, keń-awır hám t.b.
2. Ráwishlerden – az-kóp, az-mol, jeńil-awır hám t.b.
3. Feyillerde – al-ber, atar-batar, quwanısh-kúyinish hám t.b.
4. Atlıqlarda – aza-tamasha, ólim-júrim, pal-záhár hám t.b.
Antonimler qaraqalpaq tilinde júdá keń qollanıladı. Olar ásirese, awızeki xalıq dóretpelerinde, frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde kóp ushırasadı.
Naqıl-maqallarda – Jaqsınıń jatı bolmaydı, Jamannıń uyatı bolmaydı. Kópke juwırǵan, azdan bos qaladı. Jamannan qash, jaqsıǵa jantas hám t.b.
Jumbaqlarda – Astı taxta, ústi taxta, ortasında melle paxta. Attan biyik, iytten alasa.
Erteklerde – Bir bar eken, bir joq eken. Ash ekende, toq eken hám t.b.
Frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde - Qulaq salıw-qulaq aspaw, er júrek-qoyan júrek, aydıń on besi qarańǵı bolsa, on besi jaqtı hám t.b.
Do'stlaringiz bilan baham: |
