|
Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden awısqan sózler
Qaraqalpaq tiliniń leksikasında basqa tillerden awısqan sózlerdiń ishinde eń úlken topardı quraytuǵın bólegi orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden awısqan sózler menen terminlerden ibarat.
Oktyabrge shekemgi dáwir ishinde orıs tili arqalı basqa tillerden qaraqalpaq tiline awısqan mınaday sózlerdi ushıratıwǵa boladı: keńse, badıraq, shirkew, paroxod, samovar, pud, pristav, bolıs, uezd, zavod, gewish, doktor, mashina, gerbish t.b. Bul sózlerdiń kópshiligi biziń tilimizde orıs tilindegisine qaraǵanda biraz ózgergen túrde aytılıp keldi: Máselen, gewish, oyaz, gerbish t.b. Olar sol túrinde ádebiy tilde qáliplesip otır.
Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden sóz awısıwınıń birinshi dáwirinde kelip kirgen sózler, kóbinese, mámleketlik basqarıw islerine, sawda islerine, qurılısqa, texnikaǵa baylanıslı sózlerden ibarat. Máselen, kese, bolıs, oyaz, pristav usaǵan sózler mámleketlik basqarıw boyınsha tilimizge kirgen sózler bolsa, yarmarka, pud, paraxod, mashina usaǵan sózler sawdaǵa hám texnikaǵa tiyisli, t.b.
Qaraqalpaq xalqınıń turmısındaǵı Oktyabrden keyingi ekonomikalıq hám mádeniy ózgerislerge, ilim hámtexnika jetiskenliklerine, orıs tilin úyreniwge hám sol tilde ekinshi tilde sóylewshi xalıq penen qatnas jasawǵa, baspa sózdiń rawajlanıwına baylanıslı tilimizdiń leksikası tolıp atırǵan orıs sózleri, orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler hám terminler menen bayıdı.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında orıs tilinde de, basqa xalıqlardıń tillerinde de birdey qollanıla beretuǵın sózler hám terminler payda boldı. Mısalı: partiya, revolyutsiya, feodalizm, kapitalizm, diktatura, elektr, filosofiya, mexanika, fizika, astronomiya, matematika, ximiya, atom, teatr, poema, akademiya h.t.b. Bular biziń tilimizge orıs tili arqalı awıstı.
Orıs tili arqalı qaraqalpaq tiline kelip kirgen sózlerdiń kóbinese Evropa xalıqları tillerinen ekenligi kózge túsedi. Bunıń sebebin, álbette, orıs xalqınıń óziniń tariyxıy rawajlanıwı dáwirlerinde sol xalıqlar menen bolǵan baylanısınan dep túsiniwimiz kerek. Tilmizde mınaday Evropa xalıqlarınıń tillerinen orıs tili arqalı awısqan sózler menen terminlerdi kóriwge boladı:
1. Grek tilinen kirgen sózler: filosofiya, xor, komediya, tragediya, alfavit, grammatika, filologiya, logika, talant, kafedra, leksika, poeziya, poema, planeta, teatr, leksikon, klimat, epos, metr, piramida, dialekt, sintaksis, diafragma, gigant h.t.b.
Grek tilinen kirgen sózlerdiń basım kópshiligi ilim hám mádeniyatqa baylanıslı sózler menen terminlerden ibarat.
2. Latın tilinen kirgen sózler: avtor, auditoriya, diktatura, respublika, rektor, dekan, gumaniz, imperializm, imperator, kapital, ekspeditsiya, tsenzura, kandidat, laboratoriya, ministr, konstitutsiya, regress, globus, gradus, t.b.
Latın tili erte zamanlarda kóp jıllarǵa shekem Batısta eń keń kóp oras alǵan til bolıp kelgenlikten, bolıp turmıstıń belgili táreplerin óz ishine aladı. Máselen, joqarıda kórsetip ótilgen mısallardıń ishinde ilim tarawı boyınsha da, siyasiy turmıs tarawı boyınsha da, texnika boyınsha da sózler hám terminler ushırasadı.
3. Nemets tilinen qaraqalpaq tiline orıs tili arqalı awısqan sózler: rota, mundir, efreytor, shtab, feldmarshal, ofitser, lager, orden, politsiya, fartuk, kitel, galstuk, flyaga, tantsı, kegli, kran, front, shtamp, slesar, verstak, balet baletmeystr, gastrol, raketa, shifer, feldfebel t.b.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına nemets tilinen kirgen sózlerdiń ádewir bólegi urıs isleri boyınsha dóregen sózlerden ibarat. Olardıń ishinde, sonday-aq, kórkem-ónerge, ónermentshilik islerine, úy-ishi, kiyim-kensheklerine baylanıslı sózler de bar.
4. Anglichan tilinen alınǵan sózler: vokzal, boykot, miting, tramvay, dispetcher, byudjet, rels, basketbol, futbol, voleybol, boks, kross, dollar, tank, tort, bifshteks, djemper, t.b.
Bunda jámiyetlik-siyasiy turmıs tarawına, sonday-aq jol-qatnas islerine, sportqa baylanıslı sózler ushırasadı.
5. Frantsuz tilinen kelgen sózler: revolyutsiya, depo, desant, kostyum, mebel, bufet, kabinet, kapitan, serjant, artilleriya, marsh, drap, palto, salyut, general, blindj, kotlet, triko, front, batalon, repertuar, janr, akter, antrakt, ragu, ministr, bank, marshrut, abonement, balans, bloknot, aktrisa t.b.
Frantsuz mádeniyatınıń orıs dvoryanları ushın moda bolǵan bir dáwirlerinde, ásirese, awqatlanıwǵa, kiyiniwge, júris-turısqa, mádeniy talaplarǵa, kórkem-ónerge baylanıslı bir neshe sózler orıs tiline awısqan. Olar orıs tili arqalı qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınan orın aldı.
6. İtalyan tilinen kelgen sózler: alt, ariya, bas, opera, violonchel, balerina, tenor, fleyta, fortepyano, balkon, karnaval, kredit, benzin t.b. Bulardıń kópshiligi muzıkaǵa baylanıslı sózlerden ibarat.
7. Orıs tili arqalı qaraqalpaq tiline ispan tilinen de sózler kirdi. Mısalı: gitara, serenada, tomat, limon, karamel, t.b.
8. Polyak tilinen orıs tili arqalı awısqan sózler: polkovnik, polka, krakovyak t.b.
Mine bulardıń barlıǵı da qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın bayıtıwǵa sebepshi bolǵan, orıs tili arqalı kelip kirgen sózler hám terminlerden ibarat.
Do'stlaringiz bilan baham: |
