1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Parsısha-tájikshe sózler

Parsısha-tájikshe sózlerdiń qaraqalpaq tiline awısıwı da óziniń tariyxıy dáreklerine iye. Bul tuwralı N.A.Baskakov mınaday dep jazadı: «Qaraqalpaq tiliniń leksikasın bahalawda qaraqalpaq tiliniń tolıq mánide házirgi jasap turǵan aymaǵında, yaǵnıy Aral jaǵasında birge qonıslasqan túrkiy hám iran qáwimleri tilleriniń bir-birine jaqın tásiri jaǵdayında qálipleskenin de esapqa alıw kerek».

Usınıń menen birge geypara til ilimpazları iran tilleri birlikleriniń awısıwında arablar menen parsılardıń Orta Aziya hám Qazaqstan aymaǵında ústemlik etiwiniń úlken tásiri bolǵanlıǵın da eskertedi. Máselen, qazaq ilimpazı prof. Ǵ.Muwsabaev qazaq jerinde arablar menen parsılardıń ústemlik etiwine baylanıslı olardıń tiliniń de qazaq tiline tásiri tiygenligin aytadı.

Haqıyqatında da arablar menen parsılardıń Orta Aziya hám Qazaqstan aymaǵındaǵı tásiri, arab hám parsı mádeniyatınıń en jayıwı parsı tillerinen geypara túrkiy tillerge, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline de ayırım sózler menen terminlerdiń kelip kiriwine alıp keldi.

Parsı tilinen awısqan sózler de ulıwma alǵanda, awız-eki hám jazba túrde tilimizdiń sózlik quramınan orın alǵan. Olardıń qaraqalpaq tiline awısıwı tikkeley hám qońsı xalıqlardıń tilleri, máselen, ózbek, túrkmen tilleri arqalı kóbirek iske asqan. Bunda, álbette, Oktyabrge shekemgi dáwirde tarqalǵan ádebiy tiller sıpatında qollanılǵan parsı hám eski ózbek ádebiy tilleriniń úlesi bar. Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatında sol dáwirdegi jazba ádebiy tillerdiń tásiriniń bolıwı kórkem sóz sheberleri tárepinen óz shıǵarmaları arqalı parsı tilinen tilimizdiń sózlik quramına geypara leksikalıq birliklerdiń alıp keliwine sebepshi boldı. Onıń ústine sońǵı dáwirde tájik xalqı menen qońsılas bolıw, qaraqalpaq hám tájik xalıqları arasındaǵı ekonomikalıq hám mádeniy baylanıs tájik hám qaraqalpaq tilleri arasındaǵı baylanıstıń rawajlanıwına derek bolıp otır.

Mine bulardıń barlıǵı da qaraqalpaq tiline parsısha-tájikshe sózlerdiń kelip kiriwine sebepshi boldı. Olardıń basım kópshiliginiń tilimizge erte waqıtlardan baslap-aq awısıwı hám kúndelikli turmısta jiyi qollanıwı bunday sózlerdi de sózlik qor birlikleri dárejesine kóterdi. Bul sózlerdiń kópshiligi qaraqalpaq tiliniń sóz jasaw usılları arqalı jańa sózlerdi dóretiwde tiykar xızmetin atqarıp kiyatır: dárt-dártli, dártlesiw, ustaz-uztazlıq, ustazlarsha, miywe-miywelik, miywelew t.b.

Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı parsısha-tájikshe sózler qollanılıwı jaǵınan da, kólemi jaǵınan da arab tilinen awısqan sózler menen bir qatar turadı.