1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Sóylew tili leksikası

Sóylew tili - bul xalıqtıń kúndelikli turmısta bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı qatnas jasawınıń jedel túri. Onıń tiykarın, joqarıda aytıp ótilgenindey-aq, tildegi ulıwma qollanıwshı sózler quraydı. Sóylew tiliniń leksikasında tek ulıwma qollanılıwshı sózler ǵana emes, sonıń menen birge ádebiy tildiń leksikalıq normalarına juwap bere almaytuǵın sózler de bar. Máselen, xalıq awızeki sóylesiw jaǵdayında jutım (awqat degen mánide), párwayı pánseri, (hesh nárseden xabarı joq degen mánide), mázi (tek, áytewir degen mánide), pátamamı (barlıǵı degen mánide) usaǵan sózlerden júdá jiyi paydalanadı. Bulardıń barlıǵı da tek sóylew tiline ǵana tán sózlerden ibarat. Olar kóbinese ádebiy tilde óziniń sinonimlik sıńarlarına iye bolıp keledi. Sonlıqtan da bunday sózler sóylew tili leksikasınıń qaramaǵında ǵana jiyi qollanılıp, ádebiy til normalarınan biraz alısıraqta qalıp qoyadı. Bunnan sóylew tili menen ádebiy til arasında baylanıs joq, sóylew tiliniń leksikası ádebiy tildiń leksikasına jaqın kelmeydi degen máni kelip shıqpaydı. Olar ekewi arasında bekkem baylanıs bar, ádebiy til usı sóylew tiliniń bazasında ǵana jumsaladı. Solay da sóylew tili leksikasındaǵı ayırım sózlerdiń ádebiy tilde qollanılmawı olar arasındaǵı ayırıqshalıqtan derek beredi.

Qaraqalpaq tilinde sóylew tiliniń leksikasına tán sózler emotsionallıq-ekspressivlik máni ayrıqshalıǵına iye bolıp keledi. Olardı kóbinese kemsitiw, kishireytiw yamasa soǵan usaǵan shıǵarmalarda sóylew tiliniń elementleri júdá jiyi ushırasadı. Mısalı:

1. Biziń abısın gáptiń poskellesin aytadı, soniki máz, -dedi qasındaǵı hayal (K. Sultanov, «Aqdárya»).

2. Ǵálet pe usı sózim, Ajar kelin - dep ǵarrınıń awzı kemseńledi (Sonda).

3. Qapılǵır, kelinshek bolmay atırıp, shashıma qosılajaq pa degendey qolı menen ornına ákelip qoydı (T.Qayıpbergenov, «Qaraqalpaq qızı»).

4. Párwayı pánseri bolsa da, júzinde az ǵana quwanıshtıń izi bilinedi (Sonda).

5. Taǵı da mına sum bir is qılıp júrmese bolar edi degen taqlette tum-tusqa qaradı (A.Begimov, «Balıqshınıń qızı»).

Bul mısallardaǵı poskellesin, ǵálet pe, máz, qapılǵır, párwayı pánseri, taqılette degen sózler ózlerindegi anıq máni ayrıqshalıǵı menen (boyawı) kózge túsedi. Jazıwshı bul jerde ádebiy shıǵarmadaǵı waqıyanı kórkem súwretlewde til baylıqlarınan paydalanıwınıń belgili usılı retinde sóylew tili leksikasına kiretuǵın sózlerdi qollanıp atır.

Ádebiy tildiń normaları sózlerdiń hám sóz dizbekleriniń belgili bir qáliplesken grammatikalıq formada qollanılıwın talap etedi. Al sóylew tilinde kópshilik jaǵdayda sózler hám sóz dizbekleri ózgeriske ushırap aytıla beredi. Mısalı: qáyer, qáydem, jurmediń, qalayıq, qaymanda, olmanda, aytós, óytpe, búytpe, kelós, t.b.

Sóylew tiliniń leksikasına vulgarizmler menen mádeniyatsız sózler de kiredi. Bunday sózlerde kemsitiwshilik, jek kóriwshilik hám turpayı máni boladı. Olar ádebiy tilge túp-tamırınan qarsı keledi hám sóylew tilindegi úlken bolmaǵan leksikalıq qatlamdı quraydı.

Házirgi xalıqtıń sóylew mádeniyatınıń ósiwi nátiyjesinde sóylew tilinde ushırasatuǵın vulgarizmler menen mádeniyatsız sózlerdiń órisi tartılıp, hátteki turmıstan derlik shıǵıp baratır.