|
Ulıwma qollanılıwshı leksika.
Til stilleri, olardıń bir-birinen ózgeshelikleri, baylanısı haqqında sóz etilgende barlıq stiller ushın ortaq ulıwma til quralların anıqlaw obektiv túrde birinshi jobaǵa shıǵadı. Sonlıqtan bul másele kópshilik til ilimpazlarınıń ayırıqsha názerin awdarıp kiyatır. Olar bunday ulıwmalıq sıpatqa iye bolǵan ortaq til qurallarınıń til stiller sistemasındaǵı ornın ayrıqsha belgilep ótedi.
Haqıyqatında da qaysı tilde bolmasın onıń fonologiyalıq, leksikalıq hám grammatikalıq qurılısında barlıq stiller ushın ortaq sıpatqa iye ulıwma til qurallarınıń bolıwı-zańlı qubılıs. Al uslublıq til baylıqları bolsa tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi hám rawajlanıwına baylanıslı sol ulıwma ortaq til baylıqlarınıń tiykarında iske asadı. Turmıstıń barlıq tarawları boyınsha da bayanlawıshınıń qanday kásipte ekenligine, qaysı uslubta bayanlawına qaramastan, onıń tiykarǵı leksikalıq quralı sıpatında xızmet etetuǵın sózler toparı bar. Sóylew tili me, kórkem ádebiyat shıǵarması ma, ilimiy ádebiyat pa, rásmiy is qaǵazları ma - olardıń barlıǵı da mine sol tiykarǵı sózlik baylıqtıń tiykarında dóreydi. Bul sózlik topar hesh qanday óris tańlamastan qollanıla beredi, hesh qanday uslublıq shekleniwshilikke iye emes. Sonlıqtan da olar til leksikasınıń tiykarı retinde xızmet atqarıp kiyatır.
Awızeki sóylew tili ushın da, jazba uslublar ushın da ortaq hám tiykarǵı sózlik baylıq retinde qollanılatuǵın sózler ulıwma qollanılıwshı leksikanı quraydı. Olar qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń basım kópshiliginen ibarat. Mısalı: adam, nan, kitap, qaǵaz, ay, kún, tún, suw, taw, tas, jer, quyash, at, jılqı, sıyır, men, ol, sen, biz, siz, erteń, búgin, kebir alıw, islew, oqıw, uyqılaw, júriw, kóriw, otırıw, turıw, bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, mıń, aq, sarı, jaqsı, jaman, mazalı, úlken, pás, biyik, joqarı, tómen, jarıq, qarańǵı, durıs, bekkem hám t.b.
Bunday sózlerdiń ulıwma qollanıwshılıq qásiyeti sonda, birinshiden, olar eń tiykarǵı túsiniklerdiń atamaları retinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili ornına iye, ekinshiden, turmısta jiyi qollanıladı, úshinshiden, qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adamnıń jeke leksikasınıń tiykarın quraydı, tórtinshiden, barlıq kásip iyeleri ushın birdey túsiniklilikke iye, besinshiden, til uslublarınıń qaysısında bolsa da tiykarǵı leksikalıq baylıqtı quraydı hám t.b.
Emotsionallıq-ekspressivlik kóz-qarastan sóylewshiniń sol sóz arqalı atalatuǵın zat yaki qubılısqa bolǵan anaw ya mınaw ózgeshe qatnasın ańlatatuǵın qosımsha máni boyawı jeke turǵanda ulıwma qollanılıwshı leksika birliklerinde sezilmeydi.
Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwınıń sońǵı dáwirinde miynet baxıt deregi adamlardıń turmıs talabı sıpatında tanılıwına baylanıslı miynetke jańa kóz-qaras payda boldı. Xalıq jámiyettiń materiallıq baylıqların dóretiw tarawında jańa tabıslarǵa erisiwdiń, miynetti ónimli shólkemlestiriwdiń dóretiwshi usılların tabıw, onı turmısqa endiriwdiń keń múmkinshiliklerine iye boldı. Usı tiykarda tilimizde baslama sózi payda boldı. Bul sóz qaraqalpaq tiliniń leksikasına óndiriske baylanıslı jańa sóz túrinde kelip qosıldı. Ol qosımta qosılıw arqalı basla sózine -ma qosımtasınıń qosılıw arqalı jasalǵan. Al bolımsız túrindegi baslama sóziniń mánisi pútkilley ózgeshe. Eki sóz de sırtqı forması jaǵınan birdey qosımtaǵa iye bolǵanı menen, mánisi, xızmeti boyınsha bir-birinen alıs grammatikalıq formalardan ibarat. Birinshisi basla feyil sózinen bolımsız máni ańlatıwshı feyil forması dóregen bolsa, ekinshiden sol feyil tiykarınan jańa mánili termin túrindegi atlıq sóz jasalıp tur.
Ushırasıw, háptelik, baspa sóz, xalıq aralıq usaǵan jámiyetlik-publitsistikalıq uslubqa, kelisiw, jupkerlesiw, basqarıw, kosmos keńligi usaǵan ilimiy uslubqa tán terminler de anaw ya mınaw sóz jasaw usılı arqalı ulıwma qollanılıwshı sózlerden jasalǵan leksikalıq-uslublıq birliklerden ibarat.
Awızeki sóylew tili leksikası da, jazba uslub leksikası da ulıwma qollanılıwshı leksika tiykarında rawajlanadı. Bir-birimiz benen pikir alısıwdıń, til arqalı qatnastıń eki túrinde de tek sol biytárep sóz qatlamınıń járdemi menen iske asadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
