1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Ádebiyatlar

1. Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1994.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Omonimler degenimiz ne?

2. Omofon, omograflar degenimiz ne?

3. Sinonimlerdiń payda bolıw usılları?

4. Antonimlerdiń túrleri?
9-Tema. Qollanıw órisi boyınsha qaraqalpaq tili leksikası
Tayanısh sózler Jalpı xalıqlıq leksika, sheklengen leksika, kásiplik sózler, dialektizmler, argotizmler
Jalpı xalıqlıq hám sotsiallıq yamasa dialektlik sheklengen leksika. Til arqalı qatnas jaǵdayına názer awdarsaq, onda sózlerdiń qollanılıw órisinde elewli ayrıqshalıqlardı seziwge boladı. Bul nárse hár qanday sózdiń ulıwma kópshilikke tanıslıǵı, hár bir adamnıń leksikasında tutqan ornı, turmıs tarawlarına qatnası, qollanılıw sheńberi aymaqlıq kásiplik shekleniwshiligi hám taǵı basqa da usıǵan usaǵan jaǵdaylarǵa baylanıslı. Máselen, paxta, qala, kafedra, meditsina, jaz, gúz, barıw, islew, keshe, búgin, jaqsı, jaman, aq, qızıl, men, sen, ol, jıldam, tez, t.b. sózler qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq adam ushın ortaq, tanıs, hár bir adamnıń leksikasında eń jedel sóz birlikleri xızmetin atqaradı, turmıstıń barlıq tarawların da tiykarǵı sózler sıpatında qollanıla beredi. Bul sózler ulıwma xalıq tárepinen qabıl etilgen hám barlıq belgileri boyınsha jalpı xalıqlıq sıpatqa iye. Kerisinshe, házirgi qaraqalpaqlar jasaytuǵın arqa rayonlar wákilleri menen túslik rayonlar wákilleri arasında, olardıń sóylew tilindegi aymaqlıq ayırmashılıqlardı bildiretuǵın, sonday-aq belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı jámáátlerdiń tiline tán, sol kásip iyelerine ǵana túsinikli yamasa anaw ya mınaw sotsiallıq ortalıqta ǵana ómir súrip kiyatırǵan sózlerdi de ushıratıwǵa boladı kórpesh. /qoydıń qorası/ sazaq/ seksewil/ ójek/ buzaw/ júziw júzip, keliw, más bolıw, más bolıp keliw, araqqa toyıw t.b. Bunday sózlerdiń qollanılıw órisi sheklengen dárejede ǵana olar tiykarınan alǵanda dialektizmler, kásiplik sózler hám argotizmler bolıp keledi.

Mine usı joqarıdaǵı jaǵdaylar tiykarında qollanılıw órisi jaǵınan sózlerdiń ulıwma eki toparın ajıratamız. Olardıń birinshisin qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq jámáát ushın ortaq jalpı xalıqlıq leksika quraydı da, al ekinshisin aymaqqa, ya kásipke, ya sotsiallıq ortalıqqa baylanıslı qollanılıw órisi jaǵınan sheklengen leksika quraydı.

Sheklengen leksikanı quraytuǵın sózler óz gezeginde dál belgilerine, ózgesheliklerine sáykes dialektizmler, kásiplik sózler hám argotizmler bolıp úsh toparǵa bólinedi.

Jalpı xalıqlıq leksika. Jalpı xalıqlıq leksikaǵa kiretuǵın sózler ya kásipke, ya aymaqqa, ya sotsiallıq ortalıqqa baylanıslı shekleniwshilikti bilmeytuǵın leksikalıq birliklerden ibarat.Oǵan awızeki hám jazba pikir alısıw, qatnas protsessinde keń qollanıla beretuǵın, ulıwma xalıqqa ortaq, jalpı xalıq tárepinen qabıl etilgen, til nızamlarına sáykes qáliplesken leksikalıq birlikler kiredi. Qálegen adam bul leksikalıq birliklerden pikir alısıwdıń talabına qaray anaw ya mınaw dárejede paydalanıw múmkinshiligine iye.

Jalpı xalıqlıq leksika ádebiy tildiń sózlik quramınıń tiykarın, tiykarǵı baylıǵın kórsetedi. Tildiń sózlik quramı mine usı tiykarǵı materialdıń bazasına qurılǵan hám sonıń tiykarında jetilisedi, rawajlanadı.

Jalpı xalıqlıq leksikanıń tiykarın ádebiy tildiń leksikalıq birlikleri quraydı.Onıń quramında kóp mánili jeke sózlerde , arxizmler de,tariyxıy sózler de,neologizmler de, frazeologiyalıq sóz dizbekleri de hám taǵı basqa jalpı xalıqlıq sıpatqa iye sózler de bar.Qullası, qaraqalpaq tilinde sóylewshi jámáát aǵzalarınıń hámmesine ortaq sózlerdiń barlıǵı jıynalıp jalpı xalıqlıq leksikanı payda etedi.

Tilimizdegi sóylew tiline tán pátamamı, alǵárez, poskelle usaǵan bazı bir sózler ádebiy tildiń leksikasına kirmeydi, biraq jalpı xalıqlıq ortalıq bar.Xalıq sóylew tilinde barlıq jámáát tárepinen bul sózler usılayınsha qabıl etilgen. Sonlıqtan bunday, ulıwma xalıqlıq sıpatqa iye xalıq sóylew tiliniń leksikalıq birlikleri de jalpı xalıqlıq leksikada óz ornına iye boladı.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili orındı iyeleytuǵın leksikalıq qatlamlardıń bir toparı terminler bolıp esaplanadı. Olar ilimiy yamasa texnikalıq arnawlı tusiniklerdi ańlatatuǵın hám ayırım turmıs tarawına baylanıslı ushırasatuǵın bir mánili sózlerden ibarat.Bunday sózler qaraqalpaq tiliniń leksikasında, tiykarınan alǵanda sońǵı dáwirde ǵana rawajlandı. Xalıqtıń ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmıs dárejesi tez pát penen ósti, ilim hám texnika ádebiyat hám kórkem óner rawajlandı.

Hár qanday ilim hám texnika, sanaat hám awıl xojalıǵı, sonday-aq basqa da turmıs tarawları óziniń arnawlı terminlerine iye.Mısalı

a/ lingvistikalıq terminler baslawısh, bayanlawısh, sózlik quram, cemantika, leksika , qosımta, suffiks, jalǵaw, fonetika, morfologiya, sintaksis, grammatika, prefiks, fonema , dialekt, singarmonizm, t. b.

b/ ádebiyat terminleri qaharman, komediya, novella, povest, gúrriń, poema, folklor, rifm, ritm, epitet, teńew, obraz, kompozitsiya, uslub, antiteza, t. b.

v/ siyasiy hám filosofiyalıq terminler. Klass, klasslıq gúres, diktatura, feodalizm, kapitalizm, imperializm, kommyunike, nota, manifest, úndew, párman, t. b.

g/fizikalıq terminler, tezlik, qısıw, mexanika, atom, nurlanıw, tartıw kushi, elektron, neytron, akustika, jıllılıq, tok, ózgermeli tok, turaqlı tok, troektoriya, proton, amplituda, t. b.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında bunnan basqa da tolıp atırǵan terminler bar. Bulardıń barlıǵı ulıwma xalıq tárepinen qabıl etilgen. Olar da jalpı xalıqlıq sıpatqa iye.

Solay etip, jalpı xalıqlıq leksika qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq jámáát ushın ortaq sıpatqa iye sózlerden ibarat. Onıń ulıwma xalıqlıq sıpatı qollanılıwındaǵı óris sheńberi sheklengen leksikanı anıqlawda da úlken áhmiyetke iye.

Dialektizmler. Tilimizde dialektlik ózgeshelikke iye bolǵan sózlerdi de kóriwge boladı. Olar belgili bir aymaqta ǵana qollanıladı hám sol jerde jasawshı adamlardıń leksikasında ushırasadı. Bunnan, álbette, anaw ya mınaw dialektlik ayırıqshalıqlar menen sóyleytuǵın adamlardıń óz aldına bólek leksikası boladıdegen sóz kelip shıqpawı kerek. Qaysı dialektti alıp qarasań da, onıń ulıwma xalıq tiliniń qarmaǵında turatuǵınlıǵın kóreseń. Hár qanday tildegi dialektler bir-birinen ayırılatuǵın grammatikalıq qurılısına, sózlik qorına iye bola almaydı, sebebi, olar óz aldına grammatikalıq qurılısına, sózlik qorına iye bolǵanda bir-birine usamaytuǵın hár turli tiller yamasa bir-birine azı- kópli jaqınlıǵı bar usas tiller bolıp shıǵar edi, mine sonlıqtan da dialektler ulıwma xalıq tiliniń shaqapshaları bolıp tabıladı.^á

Qaraqalpaq xalıq sóylew tiliniń dialektlerin izertlew boyınsha maǵlıwmatlar qaraqalpaq tilinde bir-birinen ayırılatuǵın eki dialekttiń bar ekenligin kórsetedi. Xalıq sóylew tiline baylanıslı materiallar tiykarında, professor N. A. N. Baskakov qaraqalpaq tiliniń arqa-shıǵıs hám qubla-batıs dialektleriniń bar ekenligin anıqlaǵan edi, al sońǵı izertlewlerge tiykarlana otırıp prof. D. S. Nasırov eki dialekttiń aymaqlıq shegarasın belgilewge geypara ózgerisler engizedi, olardı arqa hám qubla dialektler dep atawdı usınadı.

Mine, usı eki dialekttiń hár qaysısınıń jeke ózlerine tán, sol dialektlerdi quraytuǵın mákanda jasawshı adamlardıń leksikasında ushırasatuǵın, qollanılıw órisi sol aymaq penen ǵana sheklengen sózler bar. Máselen, qaraqalpaq ádebiy tilinde shelek sózi jedel leksikalıq birlik sıpatında qollanlatuǵınlıǵı belgili, al arqa dialekt wákilleriniń leksikasında shelek sóziniń sheker degen sıńarı awızeki sóylew tilinde paydalanılıp júr. Al qubla dialekt wákilleriniń leksikasında mańǵal sózi arqalı jartı jaǵında tisi bar, jartısında tisi joq ortaq ańlatıladı t.b.

Usınday belgili bir aqmaqta jasawshı xalıq jámáátiniń sóylew tilinde ushırasatuǵın sózler dialektlik sózler dep ataladı. Olar xalıq sóylew tilindegi dialektlik leksikanı quraydı.

Ádebiy tildiń normaları menen salıstırıp qaraw arqalı dialektlik ózgesheliklerdi tuwdıratuǵın dialektizmniń ulıwma úsh túrin kóriwge boladı. Olar leksikalıq-fonetikalıq, leksikalıq-grammatikalıq hám leksikalıq dialektizmnen ibarat.

Leksikalıq-fonetikalıq dialektizm bul anaw ya mınaw dialektte ádebiy til normaları menen salıstırǵanda belgili bir leksikalıq-fonetikalıq ózgeshelikleri arqalı ajıratıladı. Máselen, u sesiniń ornına qubla dialektte ı sesiniń esitiliwi qubla-qıbla, muz-mız, t.b. Yamasa a sesiniń ornına qubla dialektte á sesiniń esitiliwi aldın-áldinde, hal-hal, t.b. S sesiniń ornına sh sesiniń jiyi qollanılıwı sorpa-shorpa, salı-shalı t.b. Sonday-aq arqa dialekt ushın erin únlesliginiń jedelligi, hátteki onıń kóp buwınlı sózlerdiń keyingi buwını sózlerdiń keyingi buwınlarında da óz kórinisine iye, bolıwı arqalı dialektke tán fonetikalıq dialektizm qublıslarınan ibarat túlki-túlkú, kórgen-kórgen, bólgen-bólgen, t.b.

Bul dialektlerde usınday bazı bir fonetikalıq ózgesheliklerdiń ushırasıwı qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi fonetikalıq dialektizm tiykarında payda bolǵan ayrıqshalıqlardan ibarat.

Leksikalıq-fonetikalıq dialektizm boyınsha qaraqalpaq sóylew tili materiallarınıń alıp tolıp atırǵan mısallardı keltiriwge boladı. Olardıń baslıǵı da sózlerde anaw ya mınaw dialektke tán fonetikalıq qubılıslardıń bar ekenligin dáliylleydi.

Leksikalıq-grammatikalıq dialektizm xalıq sóylew tiliniń ayırım dialektlerine tán leksikalıq grammatikalıq ózgesheliklerden ibarat. Máselen, qaraqalpaq ádábiy tilinde pille sózinen-kesh qosımtası arqalı ekinshi bir leksikalıq mánige iye dórendi túbirdi /pillekesh/ payda etiwge boladı. Al qubla dialektte sol-kesh qosımtasınıń ornına-kár qosımtası paydalanılıp, pillekesh sóziniń pillákár túri jiyi qollanılatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Yamasa bazı bir jaǵdaylarda-lı qosımtasınıń ornına túslik dialektte-gár qosımtası arqalı da dórendi túbirli sóz dóreyiuǵın bayqawǵa boladıÚ /gúmanlı-gúmangár/ t.b., Leksikalıq dialektizm bál ádebiy tildiń leksikasına kiretuǵın sózlerdiń ishinde joq, al belgili dialekt wákilleriniń awızeki pikir alısıwında ushırasatuǵın, sol aymaqqa ǵana tán sózlerden ibarat. Bnday sózler kóbinse ádebiy tildiń sózlik quramındaǵı belgili bir leksikalıq birliktiń anaw ya mınaw dialekttegi sıńarı sıpatında keledi. Máselen, qaraqalpaq ádebiy tilinde hawız sózi ańlatatuǵın mánini túslik dialektte úńiz sózi arqalı, ádebiy tildiń leksikasındaǵı shırpı sóziniń sıńarı sıpatında túslik dialektte kúkirt /káwirt/ sózi jumsaladı, ádebiy tildegi qolayǵa keliw sóziniń ornına arqa dialekt wákilleriniń leksikasında geyde keń qoltıqqa turaqlı sóz dizbeginiń qollanılatuǵının kóriwge boladı hám taǵı basqalar.

Qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi leksikalıq dialektizmge baylanıslı mısallar ádewir muǵdarda derlik. Máselen, joqarıdaǵı mısallarǵa qosımsha mına tómendegilerdi de atap ótiw múmkinÚ urısıw-jedel, etiw, óliw-qáte, bolıw, tiri-kózi hayat, shalbar-sım, seksewil-sazaq, sarqım-shólmek, dáne-mútik, buzaw-ejek, malxana-jıoawxana, siyle-tekáná, kelsap-soqı, diywal-soqpa, baylanıs-salaha, taǵı basqalar.

Solay etip, dialektlik leksikanı quraytuǵın sózler belgili bir dialekt wákilleriniń sóylew tilinde aymaqlıq sheńberde ǵana paydalanıp, qollanlıw órisi jaǵınan sheklngen sózlerden esaplanadı. Qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi dialektizmniń, tiykarınan alǵanda, leksikalıq-fonetikalıq, leksikalıq-grammatikalıq hám leksikalıq túrleri bar.

Dialektlik leksikanı quraytuǵın sózlerdiń ózleri de kópshilikke tanımalı dárejesiniń jaǵdayına qaraǵanda birdey emes. Olardıń geyparaları hátteki ádebiy tilimizde qollanılıp, júrgen sıńarlarınıń sinonimi sıpatında olardıń izin basıp, solar menen qatar qollanılıp kiyatır dewge boladı. MısalıÚ gósh, dıǵır, usaǵan sózler kúndelikli turmısta qollanılıwı jaǵınan biraz jedellikke iye. Solay da olardı ózleriniń dialektlik sheńberinen shıǵıp, ádebiy tildiń qarawına birotala engen sózler dep qaray qoyıwǵa bolmaydı. Keshegi kúnge shekem birde sarqım, birde shólmek bolıp aytılıp kelgen eki sózdiń de orıs tili arqalı krujka degen sózdiń qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına awısıp, jiyi qollanılıwına baylanıslı kem-kem jedelliligin joyıltıp, geypara jergilikli dialektlerde ǵana ushırasatuǵın sózler qatarında qalıp baratırǵanın kóriwge boladı.

Dialektlik leksikanı quraytuǵın sózlerdiń bir qatarınıń qaraqalpaq tiliniń eki dialekti arasında, ulıwma alǵanda, kópshilikke az da bolsa tanıs sózlerden ibarat ekenligin bayqaymız. Máselen, gósh, dıǵır, usaǵan sózler jiyi qollanılmaǵan menen de tanıs, birde bolmasa birde esitilip júrgen sózlerden esaplanadı. Solay da olar arasında dialektlerdiń birewine ǵana tán, al ekinshisinde hesh qanday tanıs emes sózlerdi de ushıratıwǵa boladı. Máselen, túslik dialekt aymaǵında jasaytuǵın qaraqalpaqlar izeykesh degen sózdi geyde kól degen mánide de qollanadı, biraq onıń bunday mánisi arqa rayonlar ushın hesh qanday belgililikke iye emes. Al ádebiy tilge házirgi kúnde ol orıs tilindegi kollektor sóziniń mánisinde enisip baratır. Sonday-aq túslik dialettegi soqı sózi arqalı dialekt ushın hesh qanday tanıslıqqa iye emes, jılawxana, tákáná usaǵan sózlerde sonday.

Qaraqalpaq ádebiy tili menen dialektleri arasında baylanıs bar. Ol baylanıs kóbinese geypara dialektlik ózgeshelikke iye bolǵan sózlerdiń qollanılıw jedelliginiń artıwı menen jalpı xalıqlıq sapanı boyına sińirip, ádebiy tildiń leksikasın bayıtıwǵa sebepshi bolıwında kórinedi.

Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikası dialektlik birlikleriniń esabınan da keńeygenine gúman joq. Oǵan dialektlik sıpattaǵı geypara sózlerdiń /gúkirt, gósh, sarqım, t.b./ házirgi kúndegi tanımalıǵınıń dárejesi dálil bola aladı. Al dáslepki dialektlik sóz sıpatında kóringen tereze sózi bolsa házir ádebiy tildiń jedel leksikalıq birligine aynalıp, keń qollanılıp júr.

Kásiplik sózler. Qaraqalpaq tiliniń leksikasında belgili bir kásipke baylanıslı, sol kásipte islewshi adamlardıń leksikasına tán, olardıń kúndelikli bir-biri menen sóylesiwinde zattıń yamasa hárekettiń ataması sıpatında qollanılatuǵın sózler menen sóz dizbekleri bar. Máselen, balıqshılıq kásipke baylanıslı balıqshılar arasında mınaday sózler menen sóz dizbekleri qollanıladıÚ iynelik/ awdıń jırtılǵan jerin jamaw ushın aǵashtan islengen teben /jer qaraw/ balıq bar jerlerdi izlew, balıqlı jerlerdi tabıw/, garbol/ kishkene ǵana móńke balıq/, vagon/ náresteniń awzı/, qıyratpa/ balıq shanshatuǵın shanıshqı/, salay/balıq juwatuǵın ıdıs/, qara qus/ qayıqtıń bası/, t.b.

Sonday-aq qurılıs isleri menen shuǵıllanıwshı kásip iyeleriniń sóylew tilinde kásipsiz jámáát ushın tanıs sheklengen sózler de qollanıladı. Mısalı, shaytan-qurılıs isleri menen shuǵıllanıwshı kásip iyeleriniń tilinde ushırasadı. Bul sóz arqalı diywaldıń yaki múyeshtiń dúziwligin, tegisligin, qapını yaki terezeni qurǵanda onıń dúziw ya qıysıǵın anıqlaytuǵın quraldı aytadı. Tiykarınan alǵanda, dúziwlikti tegislikti ólsheytuǵın quraldıń ataması orıs tilinen alǵan uroven sózi túrinde qabıl etilgen. Ekiniń birinde urovendi alıp berdewdiń ornına shaytandı alıp ber túrinde de qollanıla beredi. Qurılısshılar arasındaǵı «shaytanı túspese, múyesh túspeydi» degen frazeologiyalıq sózler de usı tiykarda dóregen.

Qodeger-bul da qurılıs isleri tarawında ushırasatuǵın atama. Ol ızǵar topıraq degendi ańlatadı. Jaydıń tóbesine topıraq shıǵarıwda, birinshiden, atıwǵa qolaylı bolıw ushın, ekinshiden, shıǵarılǵan topıraqtıń bekkemligi ushın topıraqqa suw sińdiriledi. Onnan ızǵar topıraq payda boladı. Bul qurılısıshılar tipinde qodeger dep ataydı. Suw sińdiriw háreketin olar qodegerlew deydi, ızǵar topıraq atıwdı qodegerlep atıw túrinde de qollana beredi.

Usınday kásiples hárekettiń sóylew tiline tán sheklewli qollanılıw órisine iye sózler kásiplik sózler dep ataydı.

Kásiplik sózlerdi evfemizmler, sonday-aq dialektlik leksika birlikleri menen shatıstırıwǵa bolmaydı. Óytkeni olar evfemizatsiyalıq ya dialektlik belgilerge iye emes.

Argotizmler. Sheklengen leksikanıń quramında argotizmler belgili orındı iyeleydi. Olar dialektizmler menen kásiplik sózlerden túp-tamırınan ózgeshe dialektizmler usap aymaqlıq, kásiplik sózler usap sáykes belgiler menen sıpatlanbaydı. Argotizmler ulıwma ádebiy tilde sáykes atamalardıń qosımsha sıńarı sıpatında ayırım sotsiallıq ortalıqta payda bolǵan birliklerden ibarat. Máselen: Talabalardıń awızeki sóylew tilindegi ekiniń birinde imtixanǵa baylanıslı qulaw degen sóz paydalanıladı. İmtixan tapsıra almasa, tapsıra almadı dewdiń ornına quladı deydi. İmtixanǵa jaqsı tayarlandı, materialdı jaqsı biledi dewdiń ornına iship aldı sóz dizbegin qollanadı. Bundaǵı quladı, iship aldı degen sózler agrotizmler bolıp tabıladı.