1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

1-Tema. Kirisiw

Qaraqalpaq tili - mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı
Tayanısh sózler-til haqqında nızam, milliy til, til nızamınıń áhmiyeti, álipbe, arab, latın, orıs grafikası, qaraqalpaq jazıwınıń tariyxı.
Til – hár bir millettiń biybaha baylıǵı. Ol hár bir milletti siyasiy, ekonomikalıq, ilimiy hám mádeniy alǵa ilgeriletiwde, onıń atadan balaǵa ótip kiyatırǵan mádeniy baylıqların saqlawda eń áhmiyetli qural xızmetin atqaradı.

Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Bunda qaraqalpaq tiliniń Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarların belgileydi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń ana tiliniń qollanıwında olardıń konstitutsiyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı.

1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi hám qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgen kún 1989-jılı 1-dekabr dep qabıllandı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-statyasında «Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye»,- dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi.

Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri semyasınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili qáliplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV-XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen payda boldı. Qaraqalpaq xalqınıń ana tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń rásmiy mámleketlik tiline aylandı. Qaraqalpaq milliy tili respublikamızdıń nızam shıǵarıw, xalıq bilimlendiriw islerinde, ilim hám mádeniyat tarawlarında, baspasóz, telekórsetiw hám mámleketlik mekemelerde keń qollanılatuǵın boldı.

Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tilidiń jazba túri de qáliplesti. !debiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgesheliklerdi Tórtkúl, Ellikqala, Beruniy rayonlarınıń soramları qatmıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti.

Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Demek, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwi qaraqalpaq milletiniń qáliplesiwi menen tikkeley baylanıslı.

Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publitsistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı.

Jazba ádebiy til - tildiń fonetikalıq hám grammatikalıq normaların qatań saqlaǵan onıń eń joqarı túri bolıp esaplanadı. !debiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. !sirese bul jaǵday «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı» Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onıń qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi.

Qaraqalpaq til bilimi XX ásirdiń 30-jıllarında qáliplesti. Bul dáwirlerde qaraqalpaq tili boyınsha N.A.Baskakovtıń «Kratkaya grammatika karakalpaskogo yazıka» degen miyneti 1932-jılı Tórtkúlde basılıp shıqtı. Bunnan soń 30-jılları S.E.Malovtıń «Zametki o karakalpakskom yazıke», E.D.Polivanovtıń «Nekotorıe foneticheskie osobennosti v karakalpaksom yazıke» degen kólemli maqalaları basılıp shıqtı.

Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwınınıń keyingi basqıshı 50-jıllarǵa tuwra keledi. Bul dáwirlerde N.A.Baskakovtıń «Karakalpaskiy yazık» degen eki tomlıq akademiyalıq grammatikası basılıp shıqtı. Bunıń birinshi tomı dialektologiyalıq materiallarǵa arnalǵan, al ekinshi tomı bolsa fonetika hám morfologiyaǵa arnalǵan.

Házirgi dáwirde qaraqalpaq til biliminiń hár bir tarawı boyınsha belgili qánigeler bar. Máselen, fonetika tarawı boyınsha akad. A.Dáwletov, leksikologiya tarawı boyınsh prof. E.Berdimuratov, morfologiya tarawı boyınsha A.Bekbergenov, A.Najimov, sintaksis tarawı boyınsha M.Dáwletov, E.Dáwenov, dialektologiya tarawı boyınsha D.S.Nasırov, O.Dospanov, til tariyxı tarawı boyınsha akad. H.Hamidov, Sh.Abdinazimov hám t.b. bar.