1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

A a	А	M m
М
Á á	Ə	N n	Н
B b	Б	Ń ń	Ң
D d	Д	O o	О
E e	Е, Э	Ó ó	Ө
F f	Ф	P p	П
G g	Г	R r	Р
Ǵǵ	Ғ	S s	С
H h	Ҳ	T t	Т
X x	Х	U u	У
I ı	Ы	Ú ú	Ү
İ i	И	V v	В
J j	Ж	W w	Ў
K k	К	Y y	Й
Q q	Қ	Z z	З
L l	Л	Sh sh	Ш (щ, ч)

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Qaraqalpaq tiliniń qaraqalpaq xalqı ushın áhmiyeti qanday?

2. Til haqqında nızam qashan qabıl etildi?

3. Xalıq turmısında til haqqındaǵı nızamnıń áhmiyeti qanday?

4. Álipbe degenimiz ne?

5. Qaraqalpaq jazıwı qanday tariyxıy basqıshlardı bastan keshirgen?

6. Latınlastırılǵan qaraqalpaq álipbesinde qanlay ózgerisler bar?

7. Jańa latınlastırılǵan qaraqalpaq álipbesi qashan qabıl etildi?

Ádebiyatlar

1. Berdimuratov E. Qaraqalpaq tilinde is jurgiziw. Nókis, 1995.

2. N. Mahmudov, A. Rafiev, İ. Yuldashev. Mámleketlik tilde is jurgiziw. Nókis, 2005.

3. Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. Nókis, 1999.

2-Tema. Fonetika. Dawıslı sesler hám olardıń klassifikatsiyası

Tayanısh sózler-ses, fonema, fonetika, dawıslı sesler, dawıssız sesler.
Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti – adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı, adamzat tiliniń áwelden-aq seslik til bolǵanlıǵı, oylawımızdıń shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dálillengen. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonatsiyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaǵa baylanıslı máseleler bolıp tabıladı.

Sesler sóz ishinde aytıladı. Seslerden sózler quraladı. Tilimizdegi sóz quraytuǵın sesler fonema dep ataladı. Sesler tildiń eń kishi bólegi bolıp, olar máni ayırıwshılıq qásiyetke iye boladı. Máselen, tas, jas degen sózler úsh sesten – fonemadan (t, a, s, j, a, s) quralǵan. Bunda máni ayırıwshılıq qásiyet birinshi sózde t sesinen, ekinshi sózde j sesinen belgili boladı. Demek, bul sózlerdi bir-birinen t, j sesleri arqalı ayıramız.

Tilimizdegi sesler eń dáslep dawıslı hám dawıssız sesler bolıp eki toparǵa bólinedi.