1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Azerbayjan	bar-	ket-	Tuva	bar-(par-)
bar-(por-)
Altay	bar-	bar-	Túrk	va4-	g85-
Bashqurt	bar-	kit-	Túrkmen	bar-	git-
Qazaq	bar-	Ket-	Ózbek	bor-	ket-
Qaraqalpaq	bar-	Ket-	Uyǵır	bar-	kát-
Qırǵız	bar-	Ket-	Xakas	par-	par-
Qumıq	bar-	get-	Chuvash	pır-	qay-
Noǵay	bar-	Ket-	Shor	par-	par-
Tatar	bar-	kit-	Yakut	bar-	bar-

Ulıwma túrkiy tillerge ortaq sózlerdiń fonetikalıq qurılısı jaǵınan jeke tillerde hár túrli bolıp ushırasıwında bunnan basqa da ayırıqshalıqlardı kóriwge boladı. Bulardıń barlıǵı da bir uyadan taralǵan usı tillerdiń ásirler boyı rawajlanıwınıń barısın da payda bolǵan ózgerislerden ibarat.

Túrkiy hám monǵol tillerine ortaq sózler

Túrkiy tiller menen monǵol tilleri genealogiyalıq jaqtan alıp qaraǵanda tuwıs tillerden esaplanadı. Óytkeni olar bul tillerdiń dáslepki tiykarı bolǵan altay tiykarınıń tariyxıy rawajlanıwı nátiyjesinde ulıwma túrkiy hám ulıwma monǵol tillerinen kelip shıqqan toparlardan ibarat. Sonlıqtan da túrkiy tilleri menen monǵol tilleriniń leksikasında ortaq sózlerdiń bolıwı zańlı nárse. Túrkiy tillerdiń leksikasındaǵı bunday sóz qatlamların professor N.A.Baskakov túrkiy tiller leksikasınıń eski qatlamı dep ataydı.

Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikasında usharasatuǵın túrkiy hám monǵol tilleri ushın ortaq sózlerge mına tómendegilerdi jatqarıwǵa boladı: aǵa, ań, balta, boy, dana, dombıra, em, endi, eń, awlaq, jıl, jara, júrek, jemis, ósh, bulaq, bosaǵa, altın, qaraw, tólew, tabaq, saqal, pútin, jılǵa, mańlay, máńgi, sal, sarı, ıs t.b.

Kópshilik til ilimpazları usınday túrkiy hám monǵol tilleri ushın ortaq sózlerdi óz gezeginde bul tillerdiń genetikalıq jaqtan jaqın tiller ekenligin dálilleytuǵın tildegi kórinisler dep esaplaydı.

Qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı túrkiy tiller menen monǵol tillerine ortaq sózler qollanılıwı jaǵınan alıp qaraǵanda derlik ózgerislerge iye emes. Solay da birli-yarım kózge túsetuǵın ayırıqshalıqlar da ushırasıp qaladı. Máselen, monǵol tillerinde ayaq, serbegey degen sózler jeke túrinde qollanıla alatuǵın bolsa, qaraqalpaq tilinde olar óz aldına jeke mánili sózler sıpatında qollanılmaydı. Olar tek qazan-ayaq, erbegey-serbegey degen jup sózlerdiń quramında ǵana keledi hám birinshi bólekleri menen birigip barıp, jıynaqlawshı bir máni ańlatadı.

Bunday ortaq sózler hár tildiń óziniń ayırıqshalıqlarına sáykes fonetikalıq jaqtan biraz ózgeshelikke iye. Máselen, ortaq sózlerdiń monǵol tillerindegi túri menen qaraqalpaq tilindegi túrin salıstırıp qarasaq, olardıń kópshiliginiń fonetikalıq quramı jaǵınan ayırılatuǵınlıǵın kóremiz: