39
Bu she'r juda o’ynoqi ohangda aytiladi, sababi unda yumor bor. Eng
muhimi, tavze' san'ati yordamida shoir she'r jozibasini oshirgan. "Tavze'"
arabcha so’z bolib, tovush takrori degani. G’arbda alleteratsiya deyiladi. Bir
xil tovushlarning ketma-ket kelishi oqibatida chiroyli ohang hosil bo’ladi. Bu
tovush satrdagi har bir so’zda kelsa, ohang yanada go’zallashadi. Ifodali
o’qishda eng muhim vositalardan biri ohangdir.
She’r, tez aytish, topishmoq, qo’shiq, maqol, hikmatli so’zlardan o’qitish,
yod oldirish ham o’quvchilarning o’qishga qiziqishini oshiradi, o’qish malakasini
shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi:
Qorni yig'ib olaylik,
Bir shaklga solaylik.
Bolalar, keling, qani,
Qorbobo yasar G'ani (81-bet).
Qutbi Nosirova qalamiga mansub "Laylakqor" she'ridan olingan bu parcha
ifodali
o’qishdagi
qiyinchiliklardan
birini
ko’rsatishga
ko’maklashadi.
Bizningcha, kirish so’z, undalma kabilar ketma-ket kelsa, ifodali o’qish ravonligi
kamayadi. Sababi, ularda vergul qo’llanib, talaffuzda pauza zarur bo’ladi. Bir
necha marta ketma-ket to’xtam esa oldingi satr ohangi bilan keyingi satr
ohangidagi mutanosiblikni buzadi. Yuqoridagi misolda mavjud uchinchi satr
fikrimizni dalillaydi. Shu o’rinda pauza haqida to’xtalsak. Pauza ikki xil:
1.Mantiqiy pauza. Unga erkin vazn bilan bog’liq holda to’xtalsak ma'qulroq.
2.Ritmik pauza. Odatda, faqat shе'riy nutqda uchraydi, u uch ritmik bo’lak uchun
muhim: Ritmik pauza lirik asarlarni ifodali o’qishda muhimdir. Turoqdan so’ng
kichik, misradan so’ng undan kattaroq, banddan so’ng yanada kattaroq ritmik
pauza bo’ladi, lirik asar oxirida pauza yanada kattalashadi. Dеmak, fikr turoq yoki
ruknning ifodali o’qishdagi o’rniga kеlib taqaldi, bu o’rinda ikki vazn: barmoq va
aruz vazni haqida to’xtalamiz. Barmoq vaznidagi shе'rlar uchun faqat hijolar soni
tеngligi emas, balki turoqlar tеngligi ham muhim. Agar turoq buzilsa, shе'r ifodasi
buziladi. Misollar asosida ko’rsak. Turoqlar tеng dеgani bir xil ohangga ega
40
dеgani: Ayni damda, banddan kеyingi pauza bilan lirik asar oxiridagi pauza
farqlidir, ya'ni asar tugagani bilinib turadi:
Er kishining / ko'nglida
Egarlangan / ot bo'lar.
Ona-Vatan / sevgisi
Diliga jo, / yod bo'lar (83-bet).
Iskandar Rahmonning "Vatan – mehr qo'rg'oni" she'ridagi bu bandda ifodali
o’qish sezilar-sezilmas qiyinlashadi. Chunki 3-4-misralarda ikki xillik bor: 3-
misrada yarim to’xtam yo’q, 4-misrada to’xtam bor. Bu hol ohangni bir xil qilish
imkoniga daxl qiladi. Demak, nafaqat ritmik pauza, balki grammatik pauza ham
ifodali o’qishda alohida ahamiyat kasb etadi. Buni boshlang’ich sinf o’quvchilariga
nazariy jihatdan tushuntirib bo’lmaydi, ammo amalda ko’rsatib berish kerak.
Erkin vazndagi asarni ifodali o’qish boshqa vazndagi lirik
asarlardan tafovutlidir. Ayni choqda, aruz vaznidagi asarlar boshlang’ich sinf
darsliklarida kam uchragan bo’lsa, erkin vazndagi shе'rlar yo’q hisobi. Shu sabab
darslikdan misol keltirolmadik. Bu bolalarga atalgan erkin vazndagi shе'rning o’zi
kamligi bilan bеlgilanadi:
Kеcha kеrak bo’lding, / 6
Bolalik chog’im! // 5
Sеnga qo’l uzatdim, / 6
Yo’q, // 1
Еtolmadim. / 4
Oshkora g’irromlik qildi 8
O’rtog’im, - / 3
Mеn: / bor, / o’ynamayman, 6
Dеb kеtolmadim… // 5
Ammo bu vazn bilan bog’liq holatlarga to’xtalish lozim, negaki kelajakda erkin
vazndagi she'rlar "O’qish kitobi"ga kirsa. Erkin vazndagi shе'rni ifodali o’qish
41
jarayonida boshqa vaznlardagi kabi aniq qonun-qoidalar kam. Lirik qahramonning
kayfiyatiga, voqеlikning borishiga qarab pauza qilinadi. Yuqoridagi she'rni ikki xil
ohangda o’qish imkoni bor. Diqqat qiling:
Kеcha kеrak bo’lding,
Bolalik chog’im! /
Sеnga qo’l uzatdim,
Yo’q,
Еtolmadim. //
Oshkora g’irromlik qildi
O’rtog’im, – /
Mеn: bor, o’ynamayman,
Dеb kеtolmadim… //
O’qituvchining tushuntirishi, ifоdаli o’qish nаmunаsini ko’rsаtishi kаttа
аhamiyatgа egа. Ifоdаli o’qilgаn mаtnginа tushunаrli bo’lаdi. O’qish dаrslаridа
o’qilgаn mаtnning оngli o’zlаshtirilishi ifodali o’qishga ham bоg’liq. O’quvchi
mаtndа fikr nimа hаqidа bоrаyotgаnini аniqlаsаginа o’zidа shundаy хislаtlаrni
Do'stlaringiz bilan baham: 
