|
tanlab
o’qish
dir. O’qituvchining tushuntirishi, ifоdаli o’qish nаmunаsini ko’rsаtishi kаttа
аhamiyatgа egа. Ifоdаli o’qilgаn mаtnginа tushunаrli bo’lаdi. Bu esa o’qish
dаrslаridа o’qilgаn mаtnning оngli o’zlаshtirilishigа bоg’liq. O’quvchi mаtndа
fikr nimа hаqidа bоrаyotgаnini аniqlаsаginа o’zidа shundаy хislаtlаrni
shаkllаntirishgа hаrаkаt qilаdi. Ikkinchidаn esа yaхshi insоn bo’lishi uchun
o’qishning zаrurligini аnglаydi. Оngli o’qishni tа’minlаshdа mаtn bilаn ungа
ishlаngаn rаsmlаr o’rtаsidаgi bоg’lаnishlаrni аniqlаshtirishgа, mаtn yuzаsidаn
sаvоllаr bеrishgа diqqаt qаrаtishi lоzim. Ifodali o’qishning asosiy prinsipi
o’qiladigan matnning g’oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir.
O’qituvchi matnning mazmunini bayon qilishda o’z nutqi ustida qancha ko’p
ishlasa, uning nutqi shuncha ma'noli, o’tkir va tushunarli bo’lib boradi. Ifodali
o’qishni mashq qilib borish o’quvchining nutqini boyitadi va o’qituvchining nutqi
bolalar nutqining tarkib topishi uchun asosiy omillardan biri bo’lib qoladi. Bunda
nutq texnikasiga e'tibor berilishi lozim. Chunki ifodali o’qish jonli nutq bilan uzviy
ravishda bog’lanadi. Binobarin, o’qituvchi va o’quvchilar og’zaki nutq
malakalarini nafas olish va diksiyaga doir maxsus topshiriqlar orqali
35
mustahkamlab boradilar. O’qituvchi, odatda, matnni birinchi bo’lib o’zi o’qiydi:
"Daraxtlarning yaproqlari tillarangga kira boshlaydi. Ertalab va kechki shabadada
ular zarqanot qushchalarga o’xshab uchadilar. Yoz bo’yi shovqin solib, ba’zi
joylarda loyqalanib oqqan suvlar sokinlashadi, tiniq tortadi" (50-bet). Buni
o’qituvchi sokin, ammo zavq bilan o’qiydi. Negaki parcha badiiy tasvir vositalari
bilan bezalgan. Ammo quyidagi matnni o’qiyotganda zavqdan ko’ra tantanavorlik
ohangi kuchayishi lozim. Sababi, keltirilgan birinchi misol badiiy asardan,
ikkinchisi ilmiy-badiiy matndan: "Navro’z – tabiat tantanasi, ekologik bayram,
mehr-oqibat, mehnat va tinchlik ayyomidir. Yurtimizda har yili Navro’z arafasida
umumxalq hashari o’tkaziladi. Katta-yu kichik ko’chaga chiqib, ariqlarni tozalaydi,
atrofni supurib- sidiradi, daraxtlani oqlab, xilma-xil gullar ekadi" (119-bet).
Anglash mumkinki, ifodali o’qishda badiiy asarning turi hamda janri muhim
ahamiyat kasb etadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga uyga she'r yodlab kelish topshiriladi. Yodlash
jarayonida mustaqil ravishda ifodali o’qishni ta'minlash bolaning o’zida qoladi.
Mustaqil ravishda ifodali o’qish, nutq o’stirish bilan shug’illanishda nutqning
ifodali, hayajonli va tog’ri bo’lishiga birdaniga erishib bo’lmaydi. Dastlab kishi
so’zlagan vaqtida o’zining nafas va ovozidan foydalana olishi, shuningdek,
tovushini, to’g’ri va aniq talaffuz etish malakalarini tekshirib ko’rishi kerak.
Bunday pallada nutq texnikasini bilish zarur. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga
sekin-asta o’rgatib boriladi.
Nutq texnikasi deyilganda o’qish va so’zlash jarayoni, to’g’ri nafas olish, ovoz va
talaffuz tushuniladi. Nutq texnikasi o’z ob'yekti va vazifasiga ko’ra to’rt muhim
qismga bo’linadi: ovoz, nafas, artikulatsiya va diksiya. Ifodali o’quvchining nutq
texnikasi so’z ijrochiligi san'ati darajasida bolishi zarur. Mana shunga ko’ra ifodali
o’qishni egallashda
3 muhim
masala
ko’zda
tutiladi:
1. Nutq jarayonida nafas olishdan
foydalana
bilish.
2. Har bir tovushning
to’g’ri
artikulatsiyasi
va
aniq
diksiyasini
egallash.
3. Adabiiy talaffuz
me'yorlarini bilish.
36
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga bu vazifalar elementar darajada o’rgatiladi. Shu
sabab bolalarni ifodali o’qishga o’rgatadigan ustozning o’zi nazariy qurollangan
bo’lishi lozim. Nafas
ifodali o’qishning muhim vositalaridan biridir. U kishi a'zosi
uchun
ham asosiy ozuqa hisoblanadi. Shuning bilan birga
nutq so’zlash jarayoni,
ayniqsa, ifodali
o’qish
san'ati nafas zahirasi
bilan uzviy aloqadordir:
To’g’ri nafas olish
inson hayoti uchun ham, ayniqsa, ifodali
o’qish uchun
ham
juda
katta ahamiyatga ega. Agar noto’g’ri nafas
olinsa,
o’rinsiz
pauzalar qilinsa,
o’qilayotgan badiiy asar mantiqan
buziladi. Matndan muallif maqsadi tinglovchiga
yetib bormaydi, fikr tushunarsiz bo’lib qoladi. Shuning uchun umumta'lim
maktablarining boshlang’ich sinf o’qituvchilari o’zlarining va o’quvchilarining
nafas organlari muskullarini chiniqtirib borishlari lozim. Bu borada amalga
oshiriladigan chora-tadbirlar o’quvchilarning tovush va nutqini aniq, ravshan,
burro va jarangdor bolishini ta'minlaydi. Asarni ifodali o’qish uchun uning
g’oyasini chuqur anglash va ta’sirli yetkazishni bilish zarur. Haqiqiy o’qish orqali
o’quvchilar asar mazmuniga tushunibgina qolmay, undagi voqea-hodisalarni o’z
boshlaridan kechirayotganday tasavvur hosil qiladilar, undagi ijobiy holatlar bilan
quvonib, salbiy holatlardan istirob chekish lazzatini tuyadilar. Boshlang’ich
sinflarda
yozma
adabiyotning
hikoya,
qissadan
parcha,
adabiy
ertak
ko’rinishlaridan tashqari she'r, she'riy ertak ham beriladi. She'riy asarlarni ifodali
o’qish uchun o’qituvchi vaznlar haqidagi nazariy bilimlarga ega bo’lishi, bu
bilimlar ko’magida o’quvchiga she'r o’qilishini o’rgatishi zarur. Boshlang’ich
sinflarda asosan barmoq vaznidagi she'rlar berilgan. Barmoq vaznidagi she’rlarni
ifodali o’qish jarayonida esa quyidagilarga
Do'stlaringiz bilan baham: | 
