“1-sinf o`quvchilarida ifodali o`qish ko’nikmalarini shakllantirish”

Nafas organlari yaxshi 

ishlashiga zamin hosil 

bo`ladi. Nafas 

diapozoni kengayadi. 

Ovozi bo`lsa, qo`shiq 

aytish imkoniyati 

yaxshilanadi.

Nutq apparati rivoj 

topadi. Nutqi 

ravonlashadi. Qiyin 

so`zlarni ham 

qiynalmay aytishga 

ko`nikadi.

To`g`ri va tez aytishni 

o`rganadilar

---

28 

 

Mаqоllаr  shе’riy  shаkldа  hаm,  nаsriy  shаkldа  hаm  bo’lishi  mumkin.  Ulаr  mаvzu 

jihаtdаn  chеgаrаlаnmаgаn.  Mаqоllаrning  eng  qаdimgi    nаmunаlаri  “Dеvоnu 

lug’оtit  turk”  оrqаli  yеtib  kеlgаn:  “Аsh  tаtig’i  –  tuz”  (оshning  tа’mi  tuz  bilаn), 

“Umа kеlsа, qut kеlur” (mеhmоn kеlsа, bаrаkа kеlаdi): 

                          Daraxtni yer ko’kartiradi, 

                          Odamni el  ko’kartiradi (24-bet).   

Bu  maqol  she'riy  bo’lgani  uchun  ohangga  solib  aytiladi.  Donishmandona  fikr 

bo’lgani  uchun  bosiq,  vazmin,  ammo  ko’tarinki  ohangda  o’qilishi  lozim. 

Maqollarni  muallimning  o’zi  bir  necha  bor  ifodali  o’qishi,  keyinchalik,  har  safar, 

o’quvchining o’zidan ifodali o’qishni talab qilish lozim. 

 Maqollar  kabi  tоpishmоq  ham  alohida  ifodaga  ega  janr.  Nаrsа-hоdisаgа  хоs 

bеlgini yashirish, shu оrqаli tinglоvchining zukkоligini sinаb ko’rish хususiyatigа 

egа bo’lgаn оg’zаki ijоd jаnri topishmoq deyiladi. Yozmа аdаbiyotdаgi muаmmо, 

chistоn,  lug’z,  tа’riх  kаbi  jаnrlаr  tоpishmоq  negizida  yuzaga  kelgan  jаnrlаr 

hisоblаnаdi. 

Хаlq  оrаsidа  "tоpishmоq"  аtаmаsi  o’rnidа  “jumbоq”,  “jummоq”  “tоp-tоp”, 

“ushuk”  аtаmаlаri  hаm  qo’llаnilаdi.  Bu  janr  1-sinf  o’quvchilarini  har  tomonlama 

tarbiyalshi, ularning fahm-farosatini oshirishi, topqirligini rivojlantirishi bilan birga 

bolalardagi ifodali o’qish qobiliyatini o’stiradi:  

U yog’ganda dala, qir 

Kuladi qiqir-qiqir (4-bet). 

Ammo  she'riy  asarlardan  ko’ra  nasriy  asarlarni  tez  o’qish  qulayroq.  Negaki  she'r 

ritmi tez o’qish imkoniyatini kamaytiradi. 

O’qish  tezligi  to’rt  yil  davomida  to’g’ri  va  ongli  o’qish  bilan  bog’liq  holda  asta 

ortib  boradi.  O’qish  tezligini  tekshirganda  o’qituvchi  o’qiladigan  materialning 

xarakterini,  ya’ni  g’oyaviy-mavzuviy  murakkabligini,  so’z  va  gaplarning 

tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o’qishning to’g’ri va 

ongli  bo’lishini  hisobga  oladi.  O’quvchilarning  o’qish  tezligi  har  xil  bo’ladi, 

albatta.  O’qituvchining  vazifasi  barcha  o’quvchilarning  o’qish  tezligini,  iloji 

boricha bir xillikka keltirishdan  iborat. O’qish sur’atini oshirishda tez aytishlarni, 

---

29 

 

maqollarni  yod  oldirish  va  matnni  ovoz  chiqarib  o’qishni  mashq  qilish  kabilar 

samarali  usullardan  hisoblanadi.  Ayni  damda,  1-sinfga  kelib  bolalarda  ovoz 

chiqarmay  tez  o’qish  ko’nikmalarini  shakllantira  boshlash  zarur.  Vaqt  o’tib  bu 

ko’nikmalar  shakllanib,  rivojlanib,  malaka  darajasiga  ko’tarilishi,  ovozsiz 

o’qiyotganda ham ifodali o’qish qoidalariga amal qilish mumkin bo’ladi.  

Ongli  o’qish  yaxshi  o’qishning  asosiy  sifati  hisoblanadi.  Ongli  o’qish  o’qilgan 

matnning  aniq  mazmunini,  asarning  g’oyaviy  yo’nalishini,  obrazlarini  va  badiiy 

vositalarining  rolini  tushunib  o’qish,  shuningdek,  asarda  tasvirlangan  voqea-

hodisalarga o’z munosabatini ifodalay olishdir. Bunday o’qish ifodali o’qish uchun 

asosiy poydevor sanaladi. 

Ifodali o’qish intonatsiya – ohang yordamida asarning g’oyasi va jozibasini to’g’ri, 

aniq,  ijodkor  niyatiga  mos  ravishda  ifodalay  bilishdir.  Ifodali  o’qish