№ 4. Yuqori haroratda boradigan kimyoviy-texnologik jarayonlar
Mavzu rejasi:
1.
Silikat texnologiyasi.
2. Keramika va shishalar ishlab chiqarish texnologiyasi.
3. Xomashyoni qazib olish va tashish.
4. Xomashyoni maydalash.
5.
Xomashyoni tozalash va ta’mirlash.
6.
Shisha ishlab chiqarishda asоsiy хоmashyo tavsifi.
7.
Portlandsement ishlab chiqarish.
8.
Sementning qotishi
Quyida bakalavr yo’nalishi asosiy fanining «Silikat va qiyin eruvchan nometall materiallar
kimyoviy texnologiyasi» qismiga oid nazariy va amaliy bilimlar qisqacha tarzda beriladi.
Silikat va qiyin eruvchan nometall materiallar kimyoviy
texnologiyasi uchta katta
sohadan iborat:
1.
Keramika va o'tga chidamli materiallar kimyoviy texnologiyasi;
2.
Shisha va sitallar (shishadan olinadigan mayda kristall strukturali zich va mustahkam
materiallar) kimyoviy texnologiyasi;
3.
Bog’lovchi moddalar kimyoviy texnologiyasi.
Keramika va shishalar ishlab chiqarish texnologiyasi
Texnologik operasiyalar haqida umumiy tushuncha.
Texnologiya
so’zi materiallarni
ishlash vositalari va usullari haqidagi bilimlarni anglatadi. Shu
sababli quyida silikat va
undan mahsulotlar ishlab chiqarish jarayoniga oid ba’zi bir umumiy ma’lumotlarni
keltiramiz.
Keramika va o’tga chidamli materiallar hamda shisha va sitall buyumlari ishlab
chiqarish texnologiyasining asosida tabiiy yoki sun’iy xomashyo va materiallar (kukuni) ni
ma’lum darajada kompleks xossalari bilan xarakterlanuvchi texnikaviy monolit toshga
aylantirish yotadi.
Keramika va shishalar texnologiyasining ayrim qismlarini sxematik ravishda
quyidagicha tasvirlash mumkin:
1.
Keramika va o’tga chidamli materiallar texnologiyasi: homashyo → kukun,
plastik massa yoki shlinker tayyorlash → qoliplash → quritish → kuydirish →
termik, mexanik yoki kimyoviy ishlov berish → sortlash → qadoqlash →
tayyor
buyumlar ombori;
2.
Shisha va sitallar texnologiyasi: homashyo → shixtakukuni yoki briket
tayyorlash → eritish → qoliplash → termik, mexanik yoki kimyoviy ishlov
berish → saralash → qadoqlash → tayyor buyumlar ombori.
Avvalo texnologik jarayonda homashyo sifatida ishlatiladigan materiallar ustida
to’xtalib o’tamiz. Keramika va o’tga
chidamli materiallar
olishda gil, lyoss, dala shpati, qum va shamot, shisha va sitall mahsulotlari ishlab
chiqarishda esa qum,
ohaktosh, soda yoki potash kabi homashyolar ishlatiladi. Ko’rinib
turibdiki turli-tuman silikat mahsulotlarini olishda ishlatiluvchi homashyo turlarida
anchagina o’xshashlik bor. Ammo ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning xossa-
hususiyatlariga qarab ularning o’zaro nisbati va turi o’zgarishi mumkin. Masalan: qurilish
gishti, govak va kavakli g’ishtlar olishda gilning oson suyuqlanuvchan va 1620 K dan past
temperaturaga bardosh beruvchi turi ishlatiladi. Turli qo’shimchalar - kvars yoki kvars
qumi,
temir oksidlari, ohaktosh zarrachalari va organik birikmalar ularni pastroq
temperaturada suyuqlanishiga olib keladi. O’tga chidamli materiallar olishda esa o’tga
bardoshli gillar ishlatiladi. Ular oson suyuqlanuvchan gillarga nisbatan toza bo’lib, kvars,
dala shpati, slyuda, temir birikmalari va boshqalar nisbatan kamroq aralashgani sababli,
1850 K dan yuqori temperaturaga bardosh beradi. Gillarning uchinchi turi qiyin
suyuqlanuvchan gillar 1620-1850 K da suyuqlanadi. Ularda mexanik qo’shimchalar o’tga
bardoshli gillardagiga nisbatan ko’proq bo’lgani sababli o’tga chidamli g’isht olib
bo’lmaydi. Ulardan,
asosan kanalizasiya quvurlari, pol va ichki pardozlash plitkalari va
fasadbop keramika ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Silikat maxsulotlari olinishidagi bajariladigan asosiy texnologik operasiyalardan biri
homashyo materiallarini tayyorlash bo’lib, u ho’l yoki quruq usulda amalga oshiriladi.
Xomashyo materiallari suvda tayyorlab, ishlab chiqarish usuli
«ho’l»
usul deb ataladi.
Qaysi usulni tanlash xomashyo
turi va uning xossalari, texnologik va texnik iqtisodiy
tabiatidagi bir qator omillarga bog’liq.
Materiallarni tayyorlashga oid asosiy vazifa — talab qilingan namlik hamda
kimyoviy, mineralogik va granulometrik tarkibli bir jinsli xomashyo aralashmasini hosil
qilishdir. Ana shunday aralashmani tayyorlash uchun tarkibga
kiradigan materiallar
(ohaktosh, gil, dala shpati, to’grilovchi qo’shimcha va boshqalar) mayda tuyiladi va ma’lum
miqdordagi suv yoki par ishtirokida yaxshilab aralashtiriladi. Tarkibga kiruvchi materiallar
mayda tuyilsa va aralashtirilsa, xomashyo aralashmasi tarkibidagi oksidlar kuydirilayotgan
yoki eritilayotganda bir-birlariga uzaro tularoq ta’sir etishadi.
Xomashyo materiallari keramika va shishalar texnologiyasining ikkala qismi uchun
ham aynan bir xil tayyorlanadi. Xomashyoni yer ostidan kavlab olish, tashish, donalash,
saralash,
dozalash, yuqoriga ko’tarish, uzatish. aralashtirish, unlash va tayyor bir jinsli
homashyoni saqlash ishlab chiqarishdagi asosiy texnologik operasiyalardan hisoblanadi.
