1. Pulning mohiyati

Tijorat banklari va ularning tashkil toppishi
Tijorat banklari mamlakat bank tizimining ikkinchi bo‘g‘inidagi moliyaviy muassasa hisoblanadi. Qonunchilik hujjatlari va iqtisodiy adabiyotlarda tijorat banklari jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilib, ushbu mablag‘larni tegishli shartlar (to‘lovlilik, qaytarishlik, muddatlilik, ta’minlanganlik, maqsadlilik) asosida iqtisodiyotning turli tarmoqlariga joylashtiradigan, shuningdek jismoniy va yuridik shaxslarga to‘lov hisobkitoblarni amalga oshirish bo‘yicha xizmat ko‘rsatadigan tijorat tashkilotlari sifatida tasniflanadi.
O‘zbekistonda tijorat banklarining tashkil etilishi bevosita mustaqillik yillariga to‘g‘ri keladi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgunga qadar “bank tizimini faqatgina bir necha banklar, ya’ni SSSR Davlat banki, Tashqi iqtisodiy faoliyat banki, Qurilish banki va Davlat mehnat omonat jamg‘armalari kassalari mavjud bo‘lib, ittifoqdosh 309 respublikalarda ushbu banklarning respublika, viloyat idoralari va tuman bo‘limlari faoliyat ko‘rsatar edi79”. O‘zbekistonda dastlabki tijorat banklarini tashkil etilishining huquqiy asosi bo‘lib 1991 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni xizmat qildi.
O‘zbekistonda tijorat banklari faoliyatiga litsenziya berish, ularning faoliyatini nazorat qilish va to‘xtatish Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan bo‘lib, tijorat banklarini tashkil etishda asosiy omillardan biri ularning ustav kapitaliga qo‘yilgan talab hisoblanadi.
Tijorat banklari tarkibiy tuzilishining namunaviy ko‘rinishi Tijorat banklari faoliyati uning boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bankning boshqaruv organi quyidagilar hisoblanadi: aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi; Aktsiyadorlar Kengashi Kredit qo‘mitasi Bank ichki auditi Bank boshqaruvchisi Kreditlash boshqarmasi Depozit operatsiyalari boshqarmasi Valyuta boshqarmasi Qisqa muddatli kreditlash bo‘limi Uzoq muddatli kreditlash bo‘limi Qimmatli qog’ozlar bo‘limi Hisob-kitob va depozitlar bo‘limi Xorijiy korrespondentlik va depozitlar bo‘limi Valyuta bo‘limi Bank ichki bo‘limlari Vositachilik operatsiyalari boshqarmasi Hisob operatsiyalari boshqarmasi Kadrlar bo‘limi Bank huquqshunosi Ichki nazorat Ma’muriy-xo‘jalik bo‘limi Trast operatsiyalari bo‘limi Bank xizmatlari bo‘limi Hisob-kitob bo‘limi Operatsiyalar bo‘limi Inkassatsiya bo‘limi Buxgalteriya bo‘limi Kassa bo‘limi bank Kengashi (kuzatuv kengashi); bank Boshqaruvi. Markaziy bank tijorat banklariga bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun litsenziya berish yuzasidan qaror qabul qilishda asosiy omil bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: – biznes rejaning maqbulligi; – kapitalning adekvatligi; – daromadlilikning kelgusi istiqbollari; – ko‘zda tutilayotgan rahbarning malakasi va obro‘ – e’tibori; – bankni ochish uchun taqdim etilgan hujjatlarning amaldagi qonunchilikka muvofiqligi; – monopoliyaga qarshi choralar. Dastlab tashkil etilayotgan banklarning ustav kapitalida banklarning ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilmaydi, xorijiy kapital ishtirokidagi banklar va shu’ba banklarni tashkil etish hollari bundan mustasno. Tashkil etilayotgan bankning ustav kapitalida bir aksiyadorning ulushi yigirma foizdan ortsa Markaziy bankdan oldindan rozilik olinishi lozim. Bir aksiyador yoki o‘zaro bog‘langan aksiyadorlar guruhining tijorat banki ustav kapitalidagi ulushi ustav kapitali umumiy miqdorining 25 foizidan ortiq bo‘lishi mumkin emas.