1. Psixologik maslahat haqida tushuncha Psixologik maslahatning rivojlanish tarixi. Psixologik maslahat fanining predmeti

Mijozning odamlar bilan shaxsiy munosabatlari muammosi
Mana shu muammolar guruhiga birinchi navbatda, mijoz bilan taxminan bir xil yoshdagi va bir-biridan ikki-uch yoshga farq qilgan odamlar bilan uning o'zaro munosabatlariga taalluqli muammolar kiradi. Shu bilan birga «tengdosh» yoki «bir avlod odamlari» tushunchasi ushbu holatda bolalar va katta yoshdagi odamlar uchun ham yoshi turli diapazonlarini o'z ichiga olmoqda. Masalan, agarda maktabgacha yoshdagi bolaning tengdoshlari odatda, uning o'zidan bir yoshdan ko'pga farq qilmasa, maktab yoshida tengdoshlar o'rtasidagi farq ikki yoshga yetadi. Mos ravishda yigirmadan yo yigirma besh yoshgacha bo'lgan yigit va qizlarni tengdosh deb atash mumkin, ya'ni ular o'rtasidagi yoshlar farqi endi besh yilgacha yetadi. Yoshi ulg'aygan sari odamning psixologik rivojlanishi asta sekinlashadi va hatto tajribasi bir xilligi, psixologiyasi va xulqi o'xshashligi odamlarni tengdosh sifatida baholash uchun asosiy mezon bo'lib qoladi. Bundan tashqari, u o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Maktabgacha va kichik maktab yoshida odatda bolalarning tengdoshlari bilan munosabatlarida qattiq e'tiborni va psixologik maslahatni talab etadigan jiddiy muammolari mavjud bo'Imaydi. Qarilik davrida o'zaro munosabatlari, qarirtdoshlari, tanishlari va do'stlari tor doirasi bilan chegaralanadi. Ular bilan munosabatlar ancha avvaldan mavjud va ozmi-ko'pmi moslashtirilgan bo'ladi. Bundan tashqari qari odamlarning atrofdagi odamlar bilan munosabatlari - bu odamlarning katta hayotiy tajribalari hisobiga osongina kelishtirilib ketadi, demak, ularda yuzaga keladigan muammolar ham psixologik maslahatga murojaat etmasdan oddiygina hal etiladi.


Odamlar o'rtasidagi shaxsiy munosabatlarda bir-birini yoqtirmaslik
Odamlarning shaxsan bir-birini yoqtirmasligi - ancha keng tarqalgan holat hisoblanadi. Bu masalada ularni hayotiy tashvishlantiradigan muammo sifatida ko'proq yoshlar shikoyat bilan murojaat etadilar. Ushbu mavzuda maslahatlar o'tkazishda quyidagi holatlarni hisobga olish muhim bo'ladi.
Birinchidan, ushbu muammoni har doim ham psixolog-maslahatchi mijozga berishi mumkin bo'lgan maslahatlar yordamida amaliy hal qilib bo'Imaydi. Gap shundaki, odamlar o'rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik yo'qotilishi juda qiyin bo'lgan omillar sabab bo'lishi mumkin. Masalan, ongsiz ravishda, yaxshi anglab yetilmagan va demak, yaxshi nazorat qilinmaydigan omillar sabab bo'lishi mumkin.
Ikkinchidan, bunday sabablar odatda, bir nechta bo'ladi. Ulardan birini yo'qotib, boshqa sabablarni yo'qotishda istalgan natijaga erisha olmaslik mumkin, chunki shu holatda boshqa yana ham kuchliroq omillar ta'sir ko'rsatadi.
Uchinchidan, odamlar o'rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik masalasida psixologik maslahat o'tkazishga kirishishdan awal shunday muammoni keltirib chiqaruvchi sabablar odatiy tartibini bilib olgan yaxshi bo'ladi. Bularni bilish to'g'ri tashxis qo'yishga, demak, mumkin bo'lgan sabablarni tezroq aniqlash va yo'qotishga yordam beradi.
Ko'rsatilgan muammolami, chuqurroq o'rganib chiqamiz. Lekin ular qo'yilgandan ko'ra biroz boshqa tartibda bu ishni bajaramiz. Odamlar o'rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik mumkin bo'lgan sabablarini aniqlashdan boshlaymiz. Birinchi navbatda bir xil jinsli odamlardan ko'ra qarama-qarshi jinsli odamlar ko'proq bir-biriga yoqishi tabiiy ekanligini aytib o'tish zarur. Shuning uchun bir xil jinsli odamlar o'rtasidagi o'zaro bir-birini yoqtirish muammosini to'laligicha hal etish xuddi shu muammoni turli jinsli odamlar o'rtasida hal etishga qaraganda ancha qiyin bo'ladi. Ko'plab individual psixologik xususiyatlar mavjud bo'lib, ular sababli odamlar kim bilan munosabatda bo'layotganidan qat'iy nazar bir-birini yoqtirishi qiyin bo'ladi. Bu masalan, odamning o'zidan doimiy qoniqmasligi bo'Iishi mumkin. Bunday holatda o'zidan qoniqmagan odam boshqa odamlarga yaxshi muomalada bo'Iishi qiyin bo'ladi. O'z navbatida o'zidan doimiy qoniqmaslik holatida bo'lib, yaxshi muomala qilmagan odamlar buni ularga shaxsan yomon munosabat belgisi deb, qabul qilishlari mumkin. Ular bu odam, aynan, ularga yomon muomalada bo'layapti, deb hisoblaydilar va unga ham shunday munosabatda bo'ladilar. Ko'pchilik odamlarning xarakteri mustahkam salbiy xususiyatlari mavjud bo'ladi. Masalan, odamlarga ishonmaslik, gumonsirash, yowoyilashish, yakkalik, tajovuzkorlik kabilar. Odatda yetarlicha anglab yetilmaydigan va yaxshi nazorat qilinmaydigan mana shunday xarakter xususiyatlariga ega bo'lib, bu odamlar ularni bilmagan holda boshqa odamlar bilan muomalada namoyon etadilar va shu bilan ularning shaxsiy munosabatlarini yomonlashtiradilar. Bunday holatda insonda turli sabablarga ko'ra boshqa odamlar ehtiyojlari va manfaatlari bilan mos kelmaydigan ehtiyojlari va manfaatlari mavjudligini kiritish mumkin. Mana shu sababli bunday odamlar o'rtasida ko'pincha nizolar kelib chiqadi va albatta, bir-birlarini hurmat qilmaydilar. Barcha odamlar o'zlarini mas'uliyatli tutishni bilmasliklari holatini ham kiritish mumkin. Mana shuning uchun ham atrofdagi odamlarga yoqmaydilar. Odamlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar sabablarining ko'p qismi odamning o'ziga, uning shaxsiy psixologiyasiga bog'liq, munosabatlar yoki hayotiy sharoitlarga bog'liq emas, deb aniq aytish mumkin. Lekin shunga qaramay qator sabablar aynan, mana shu vaziyatlar bilan bog'liq. Biz hozir ular bilan yaqinroq tanishamiz. Hayotda ko'p uchraydigan odamlar bir-birlarini yoqtirmasliklari sababi quyidagicha hisoblanadi. Biror— bir odam o'zi bilmagan holda beixtiyor, o'zining o'ylab qilingan harakatlari bilan boshqa odamlar hayotiy muhim manfaatlariga tegib ketishi, obro'sini tushirishi, odamlar uchun muhim bo'lgan jamiyatda yoki guruhda o'zini tutish qoidalarini buzishi mumkin. Bunday holatlar yuzaga kelganida, xulq qoidalarini buzgan odamni atrofdagi odamlar yoqtirmaydilar.
Ikkinchi sabab quyidagi holat bilan bog'liq bo'ladi. Odamlar tasodifan bir-biriga unchalik yaxshi bo'lmagan munosabatlarda bo'lishga majbur etuvchi vaziyatga tushib qoladilar. Mana shu sababli ular beixtiyor bir-birlarida yomon taassurot qoldiradilar va shuning uchun bir-birlarini yoqtirishlari mumkin bo'lmay qoladi.
Uchinchi holatni quyidagicha ta'riflash mumkin. Aytaylik, sizning shaxsiy hayotingizda kimdir sizga ko'p yomonliklar qilgan. Buning natijasida ushbu odamga nisbatan sizda mustahkam salbiy munosabat yuzaga kelgan. Ammo keyinchalik sizga ko'p yomonlik qilgan odamga tashqi ko'rinishidan o'xshash boshqa odam uchraydi. Shu odamni siz faqatgina u sizga awaldan yoqmagan odamga o'xshashligi uchungina yoqtirmaysiz. Odamlar o'rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik mumkin bo'lgan tashqi sabablaridan yana biri bir odamning ikkinchi odam shaxsiga salbiy ijtimoiy ko'rsatmasi shakllanganhgi bo'Iishi mumkin. Ma'lumki, har qanday ijtimoiy ko'rsatma, uning asosiy tarkibiy qismlari sifatida kognitiv, emotsional va xulq tashkil etuvchilarini o'z ichiga oladi. Ulardan birinchisi ijtimoiy ko'rsatma obyekti to'g'risida odamning bilishlariga taalluqli.
Ikkinchisi, ushbu obyekt bilan bog'liq emotsional hissiyotlaridan iborat. Uchinchisi, mavjud obyektga nisbatan amalga oshirilayotgan amaliy harakatlarga taalluqli. Bilimlar va hissiyotlar o'z navbatida odamning hayot tajribasi, xususan, boshqa odamlarni bilish tajribasi ta'siri ostida shakllanadi. Har bir odamda bu tajribalar har doim cheklangan bo'ladi, chunki har qanday odam uning atrofidagi odamlarni to'la bilishi mumkin emas. Agarda tasodifan yuzaga kelgan holatlar sababli odamlar to'g'risidagi bizning bilimlarimiz salbiy bo'lsa, keyinchalik bu odamlar bizga yoqmasligi mumkin. Bunday holatda atrofdagi odamlar sizni yoqtiradilar, deb hisoblash noto'g'ri bo'ladi. Inson uchun muhim bo'lgan odamlar tomonidan mijozni yoqtirmasliklari sababini aniqlashga qaratilgan diagnostikani psixologik maslahatda qanday o'tkaziladi?
Bu ishni mijozning o'zi bilan maqsadga muvofiq savol-javob o'tkazish yo'li bilan amalga oshirish osonroq bo'ladi. Undan tasodifiy emas, balki kerakli ma'lumotlarni olish uchun mijozga ketma-ket quyidagi savollami berish kerak bo'ladi:

• 
  qanday o'zaro munosabatlar va kirn yoqtirmasligi sababi ko'proq sizni tashvishlantirmoqda?
  
• 
  siz va ma'lum odamlar bir-birlaringizni yoqtirmasliklaringiz qanday vaziyat va nimalarda ifodalanadi?
  
• 
  Fikringizcha, bunga sabab nima?
  

Agarda mijoz mana shu savollarga oson va aniq javob bersa, uning gaplarida keyingi bir yoki bir necha savollarga javoblarbo'lsa, unda bu savollar mijozga berilmaydi. Bunday holatda mijozdan quyidagi savollarga ham aniq javob olish kerak bo'ladi:

• 
  avvalgi savollarga sizning javobingizda esga olingan odamlarning sizni yoqtirishlariga sabab bo'lishi mumkin bo'lgan shaxsan siz yoki sizning xulqingiz bilan bog'Iiq biron-bir sabablar bormi?
  
• 
  Shu odamlarning qaysi tomonlari sizga yoqmaydi?
  
• 
  Siz yoki boshqa bir odamga bog'Iiq bo'lmagan va sizning istagingizdan qat'iy nazar siz va boshqa odamlar o'rtalaringizdagi munosabatlami yomonlashtiruvchi biror-bir hayotiy vaziyatlar bormi?
  
• 
  Siz yuzaga kelgan vaziyatni o'zgartirish uchun biron harakat qildingizmi?
  
• 
  Qilgan harakatlaringiz natijalari qanday bo'ldi?
  

Mana shu savollarga mijozning javoblarini diqqat bilan tinglab, psixolog-maslahatchi bu javoblarni tahlil qilish va suhbat davomida mijozning xulqini kuzatish natijasida mijozning muammosi mohiyati to'g'risida ma'lum xulosaga keladi. Uni hal etish mumkin bo'lgan yo'llarini belgilaydi, ulami keyin mijoz bilan birgalikda muhokama qiladi. Mijoz berilgan barcha savollarga darhol aniq, lo'nda va to'la javob bera olishi qiyin bo'lishini esda tutish kerak. Agarda shunday bo'lganida mijoz psixologik maslahatga yordam so'rab murojaat etmasdan, o'z muammosini o'zi hal eta olgan bo'lardi- Mijozning muammosiga to'g'ri psixologik diagnoz qo'yilgandan keyin maslahatchi mijoz bilan birgalikda bevosita uning muammosini amaliy hal etish bo'yicha tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratishi mumkin bo'ladi. Muhokama etilayotgan masala bo'yicha psixologik maslahat o'tkazish odatiy hollarida foydalanish mumkin bo'lgan umumiy maslahatlar mavjud. Mijozga beriladigan bu maslahatlar quyidagilardan iborat: o'zining xulqini diqqat bilan kuzatib, o'z-o'zidan boshqa odamlarda salbiy hissiyot uyg'otishi mumkin bo'lgan biror-bir kamchilik tomonlari yo'qligini aniqlash kerak. Agarda shunday tomonlari bo'lsa, uni antipatiya keltirib chiqarmaydigan qilib o'z xulqini o'zgartirishi kerak bo'ladi. Boshqa odamning javobini kuzatish va bir vaqtning o'zida boshqa odamlarning ijobiy javoblarini keltirib chiqaradigan munosabatlar shakllarini odamlar bilan munosabatlar shaxsiy tajribasida aniqlab va mustahkamlab shaxsiy kommunikativ xulqi ustida tajribalar o'tkazish kerak. Yuzaga kelgan hayotiy vaziyatni yaxshi tomonga o'zgartirishni mo'ljallab hayot sharoitlariga ta'sir ko'rsatishga urinish kerak. Mijozni agarda u o'z muammosini hal eta olmasa, unga hayotiy vaziyatni qanday mavjud bo'lsa shundayligicha qabul qilishga va unga o'rganishga to'g'ri kelishini tushuntirish kerak. Agarda mijozning kommunikativ harakatlarini tahlil qilib chiqib, psixolog-maslahatchi mijoz o'z muammosini hal etish uchun haqiqatda qo'lidan kelgan barcha ishlarni qildi degan, xulosaga kelsa, bunda uning sababi mijozning shaxsi emas, balki unga bog'Iiq bo'lmagan sharoitlarda yashiringan bo'lishi mumkin.