1. Psixologik maslahat haqida tushuncha Psixologik maslahatning rivojlanish tarixi. Psixologik maslahat fanining predmeti

Mijozning odamlar bilan samarali amaliy aloqalar olib bora olmasligi
Odamlar bilan amaliy aloqalar muammolarini hal etish uchun psixologik maslahatga odatda, ishbilarmon kishilar va tashkilotlar rahbarlari murojaat etadilar. Bunday muammolar ko'pincha rahbarlik hayoti dastlabki bosqichlarida, ayniqsa, ularga boshqa odamlarning ishlarini mustaqil ravishda tashkil etishga, ularning amaliy va shaxsiy munosabatlarini boshqarishga to'g'ri kelganida yuzaga keladi. Bu yerda biz odamlarning psixologik jihatdan bir-birlariga mos kelishlari va har bir ishda ularning o'zaro aloqalari hamda yaxshi yetakchi tashkilotchi bo'lish qobiliyatlariga taalluqli amaliy munosabatlar sohasida psixologik maslahat o'tkazilishi xususiyatlari to'g'risida to'xtalib o'tamiz. Bu birinchi bo'lib muhokama qiladigan muammoning mohiyati quyidagilardan iborat bo'ladi: odamlar bir-birlari bilan amaliy aloqalarga kirishib, ko'pincha ulami muvaffaqiyatli yo'lga qo'ya olmasliklarini tushunib qoladilar. Bu masalan, ulami to'la qoniqtiradigan qilib, majburiyatlarini nizolarsiz o'zaro taqsimlay olmasliklari, biror-bir masala bo'yicha birgalikdagi harakatlarini kelishib ola olmasliklarida, bir-birini imkoniyatlari mos kelmaydi, deb hisoblashlari, kattaroq huquqqa ega bo'lish, lekin o'zlariga qo'shimcha majburiyatlar olishni xohlamasliklarida namoyon bo'ladi. Mana shunday holatning odatiy sabablarini muhokama qilamiz, keyin esa psixologik maslahat amaliyotida bunday masalalami hal etish mumkin bo'lgan yo'llarini muhokama qilamiz. Amaliy aloqalar sohasida hal etilishi qiyin bo'lgan muammolar yuzaga kelishiga ko'plab sabablar bo'lishi mumkin. Ular odamning ana shunday ishlarda ishtirok etish shaxsiy tajribasi yetarli emasligi, odamlar bilan yaxshi amaliy aloqalar olib borishga to'sqinlik qiluvchi xarakteri salbiy xususiyatlari mavjudligi, qobiliyati yetishmasligi va psixologik mos kelmaslikni keltirib chiqaruvchi katta individual farqlari hamda hamkorlikdagi ishlari davomida yuzaga keladigan alohida sharoitlar ham bo'lishi mumkin. Shuning uchun mijozning amaliy aoloqalari muammosini hal etish bo'yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishga kirishishdan awal muammoning o'z mohiyatini va uning sabablarini aniqlab olish zarur. Shu bilan birga psixologik maslahat o'tkazish eng boshidan mijoz o'z muammosi yuzaga kelishi sabablari to'g'risida nimalarni aytayotganini va haqiqatda gap nimada ekanligini aniq farq qilishni bilish kerak. Odatda mijozning muammosi to'g'risidagi o'zining gaplari har doim ham haqiqatga mos kelmaydi, ya'ni psixodiagnostika natijalariga to'g'ri kelmaydi. Mijozda ishni tashkil qilishning kerakli tajribasi yo'qligi mana shunday tajribaga ega bo'lib borishi bilan nisbatan oson yo'qotiladigan muammo hisoblanadi. Biroq amaliy munosabatiar shaxsiy tajribasi yo'qligini, hatto eng munosib psixologik tavsiyalar bilan ham yuz foiz o'zgartirish mumkin emas. Bu odam hayotiy tajribaga ega bo'lib borishi davomida darhol va tayyor ko'rinishda o'zlashtirish mumkin bo'lmagan bilim, ko'nikma va malakalarni egallab borishi bilan bog'liq. Odam o'zi boshqa odam ham bu bilim, ko'nikma va malakalar aslida, qanday shakllanishini bilmasligi sababli ularni egallash jarayonini nazorat qila olmaydi. Odamlar bilan yaxshi amaliy aloqalar o'rnatishga xalaqit qiluvchi xarakteri salbiy xususiyatlari to'g'risida gapirsak, kerakli hayotiy tajriba egallashga qaraganda bu muammo ancha murakkab hisoblanadi. Odam odatda amaliy aloqalarga kirishadigan yoshda xarakteri xususiyatlarini o'zgartirishi juda murakkab, chunki xarakteri xususiyatlarining ko'plari bolalik paytida shakllanib, mustahkamlanib boradi. Lekin xarakteri xususiyatlari bilan bog'liq xulqi tashqi ko'rinishlari va shakllarini o'zgartirish mumkin, biroq buni har doim ham amalga oshirish oson bo'lmaydi. Bu ishni haqiqatda amalga oshirish mumkin bo'lishi uchun mijoz birinchi navbatda o'z xarakterida nimani o'zgartirish zarurligini anglab yetishi kerak bo'ladi. Mijozni bunga faqat gap bilan ishontirish qiyin bo'ladi. Lekin buni amalga oshirishga erishilganda ham mijozda o'zini o'zgartirish kuchli istagi darhol paydo bo'lmaydi. Bunga sabab mijozning o'zi o'z kamchiliklarini boshqa odamlar ko'rgandek aniq ko'rmaydi. U bular to'g'risida faqat atrofdagi odamlarso'zlaridangina biladi. Uning o'zini o'zgartirishga shaxsiy intilishi atrofdagi odamlarning munosib qo'llab-quwatlashlari bilan mustahkamlanmagunicha muvaffaqiyatga erishish qiyin bo'ladi. Ushbu holatda mijozga u aslida tashqaridan qanday ko'rinishini tushunib yetishiga imkon berish kerak, ya'ni odamlar bilan haqiqiy amaliy munosabatlarda o'zini ko'rishi imkonini berish kerak. Bu mazmunda videoga yozib olish, ko'rib chiqish va bularni psixolog-maslahatchi sharhlab berishi katta foyda keltirishi mumkin. Taqqoslash uchun mijozning amaliy harakatlari davomida o'zini yaxshi tomondan hamda yomon tomondan ко'rsatayotgan holatlarini tasvirga tushirish muhimdir. Mijozning xarakterini amaliy o'zgartirish uchun anonim qayta axborot olish (aloqa), deb ataluvchi usuldan foydalanish mumkin. Bu uslubni ushbu holatda mijozning xarakteri amaliy xususiyatlarini atrofdagi odamlar aslida qanday tushunishlari va baholashlari to'g'risida doimiy maqsadga muvofiq turli anonim manbalardan axborotlar to'plash tushuniladi. Tajribali amaliy psixolog rahbarligi ostida amaliy munosabatiar maxsus treningdan o'tishni mijozga taklif etish, ushbu holatda juda foydali, engsamarali bo'lishi mumkin. Odamlarning psixologik mos kelmasliklarini keltirib chiqaruvchi katta individual farqlari mayjud bo'lganida ular o'rtasidagi yaxshi amaliy munosabatlarni ta'minlash muammosi quyidagi yo'l bilan hal etiladi: bu odamlar bir-birlaridan nimasi bilan farq qilishi va bir-birlari bilan yaxshi munosabatlarda bo'lishlari uchun ularga nima xalaqit qilishi aniqianadi. Bulaming barchasini amaliy munosabatiar har bir ishtirokchisi anglab yetishi kerak. Mavjud individual farqlarini anglab yetishning o'zi ko'pchilik hollarda ishtirokchilarning har biri ularni hisobga olishi va boshqa ishtirokchilarga moslashib olishi uchun yetarli bo'ladi. Agarda bu yordam bermasa, psixolog-maslahatchi mijozdan psixologiyasi va xulqi bilan katta farq qiluvchi odamlar bilan amaliy munosabatlarda o'zini qanday tutsa yaxshi bo'Iishini unga aytishi kerak bo'ladi. Shu bilan bir vaqtda mijozga bir emas, bir nechta ijtimoiy — moslashish xulqi turlarini taklif etish va ularning har birini psixologik maslahat davomida sinab ko'rilsa yaxshi bo'ladi. Shundan keyin mijoz mana shu barcha xulqi usullarini hayotda qo'llab va o'zi uchun qulay usulini tanlab olishi kerak bo'ladi. Odamlarga amaliy muammolarni muvaffaqiyatli hal etishlari va amaliy ishlar bo'yicha sheriklari bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolishga yordam beradigan usullar tanlab olinadi. Psixologik maslahat yakuniy bosqichida mijozning o'zi psixolog-maslahatchiga amaliy ishlar bajarganligi to'g'risida o'z taassurotlarini aytib beradi va psixolog-maslahatchining maslahati bo'yicha hayotiy tajribasidagi eng maqsadga muvofiq shaklini tanlab oladi va mustahkamlaydi.
Yetakchilik turli muammolarini hal etish yo'llarini taklif etayotganimizda biz mana shu xulosaga asoslanamiz. Eng awalo bu masala bo'yicha kim va qachon psixologik maslahatga murojaat etishini aniqlab olamiz. Yetakchi bo'lishga qobiliyatsizlik muammosi odam amalda yetakchi rolini bajarishga to'g'ri kelmagunicha muhim bo'lmaydi. O'smirlik yoshida yetakchilik muammosi odatda yuzaga kelmaydi va kichik yoshdagi o'quvchi bu xususda juda kamdan kam tashvishlanadi. Katta yoshdagi odamlar ular amalda biror-bir ishda yetakchi-tashkilotchi rolida ishtirok etayotganlarida yoki ma'lum jamoa rahbarlari bu masalada psixologik maslahatga murojaat etadilar. Odatda odamlarga rahbarlik qilishlari jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklar ularning psixologik maslahatga murojaat etishlariga sabab bo'ladi. Mana shu barcha holatlarda odam yetakchi bo'lish yaqqol istagiga ega bo'lish bilan birga shu rolni muvaffaqiyat bilan bajarishga o'zining qodir emasligini his etadi. Unda hamma ishlari yurishmayotgandek tuyuladi, lekin bu nima uchun sodir bo'layotganligini u aniq tushuntirib aytib bera olmaydi. Yetakchilik (rahbarlik) masalasi bo'yicha psixologik maslahatga murojaat etish barcha hollari orasida quyidagilarni odatiy sifatida ko'rsatish mumkin:
1-holat. Odamga hali hech qachon yetakchilik rolini bajarishiga to'g'ri kelmagan, lekin endi yetakchi rolini bajarishi kerak bo'ladi. Ammo u hammasi yaxshi bo'ladimi, bajara olamanmi, deb xavotirlanadi va shu bilan birga o'zini qay holatda tutishni bilmaydi va buni chorasini topish uchun psixologik maslahatga murojaat etadi.
2-holat. Odam bir necha bor yetakchilik rolida bo'lgan, lekin uning uchun bu to'la muvaffaqiyatli bo'lmagan. Hozirgi paytda bu odam gangib qolgan holatda. Nima uchun u bu rolni eplay olmayotganligini, bundan keyin nima qilish kerakligini, yuzaga kelgan vaziyatni qanday qilib o'zartirishni bilmaydi.
3-holat. Odam turli jamoalarda yetakchilik rolini bajarishda ancha tajribaga ega. U endigina yetakchilik rolini bajarishni boshlaganida hammasi yaxshi bo'ladi, deb o'ylagan. Haqiqatda ham boshlanishida hammasi yaxshi boshlandi. Biroq vaqt o'tishi bilan unda hammasi ham o'zi xohlaganidek va awalgidek yaxshi ketmayotganligini tushunadi. U o'z tajribasi va xatolarini mustaqil tahlil qilib ko'rishga urinadi. Ammo barcha savollarga qoniqarli javob topa olmaydi. Mana shu sababli u psixologik maslahatga murojaat etadi.
4-holat. Odam katta yetakchilik tajribasiga ega. Mana shu masala bilan bog'liq ko'pchilik muammolarni u o'zi mustaqil hal qilib kelgan. Lekin yetakchilik yuksak samaradorligi ba'zi masalalarida unda baribir muammolar qolgan va ularni hal etish uchun psixolog-maslahatchiga murojaat etgan. U maslahatchining professional yordamiga ishonib, mana shu muammolarni muhokama qilishni istaydi. Shu holatlarning har birida psixolog-maslahatchi o'zini qanday tutishi kerak va mijozga qanday maslahatlar berishi mumkinligini ko'ribchiqamiz. Birinchi holatda mijoz duch kelgan muammoni chuquro'rganib chiqishi natijasida ko'pincha mijozning yetakchilik qilishida hammasi ham yaxshi bo'lmayotganligi to'g'risidagi xavotirlari to'la asosga ega emasligi aniqlanadi. Mijozning yetakchilik rolini bajarishga kirishishi, uning yetakchilik qilishi birinchi tajribalarini egallashi, o'zini ham, psixolog-maslahatchini ham yaxshi yetakchi uchun zarur bo'lgan shaxsiy sifatlari va xulqi shakli unda borligiga ishontiradi. Shuning uchun ushbu holatda maslahatchining vazifasi o'zidagi mavjud dalillar bilan mijozni yaxshi yetakchi uchun kerak bo'lgan xususiyatlardan ko'plari unda borligiga ishontirishdan iborat bo'ladi. Lekin bu yetarli emas. Bundan tashqari kelajakda yetakchilik bilan bog'liq bo'lgan xatolarga yo'l qo'ymaslik uchun nima qilish kerakligini va unga hozirgi paytda yetishmayotgan shaxsiy sifatlarini qanday qilib ishlab chiqishini, xulqi shaklini o'zlashtirishini ko'rsatib berish muhim. Mana shu mazmunda endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odam yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan va psixolog-maslahatchi oldindan uni ogohlantirish kerak bo'lgan odatiy xatolarni ko'rsatib o'tamiz. Birinchi xato endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odam yoki yetakchilik rolida unga xos bo'lmagan juda ko'p vazifalarni o'z bo'yniga olish yoki aksincha, boshqalarga yuklash, shujumiadan o'zining yetakchilik vazifalarini boshqalarga yuklashdan iborat bo'ladi yoki u qo'l ostidagilar bajarishi kerak bo'lgan ishlarni o'zi bajarishga kirishadi yoki ishdan umuman, chetlashib, faqat talab qilib, lekin o'zining qo'l ostidagilarga yordam
bermay, faqat buyruq beradi. Aslida esa yaxshi yetakchining roli qo'l ostidagilar bajara oladigan maksimum ishlarni ularga topshirish, o'zi uchun esa ulaming o'zlari hal qila olmaydigan vazifalarni qoldirishdan iborat bo'ladi. Bundan tashqari yaxshi yetakchi- har qanday ishda va har qanday vaqtda o'z qo'l ostidagilarga yordamga tayyor bo'lishi kerak. Buning uchun esa uning qo'l ostidagilari ishida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan deyarli, barcha masalalarni hal etishni bilishi kerak. Endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odamlar yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan odatiy xatolar ikkinchi turi ularo'z ishchilari bilan juda ham yaqin munosabatlaro'rnatishadi yoki aksincha, ulardan umuman, chetlanadilar. Buning natijasida ular o'rtasida katta psixologik uzoqlik, o'tib bo'lmas psixologik to'siq hosil qiladilar. Umuman ular bilan ishdan tashqari hech qanday munosabatlarda bo'lmaydilar. Yetakchilik qiladigan odam va qo'l ostidagi odamlari munosabatlaridagi chegaradan chiqib ketish ikki turi ham yaxshi va ma'qul hisoblanmaydi. Birtomondan yetakchilik qiladigan odam o'z qo'l ostidagi odamlar bilan unga berilgan chora ko'rish huquqlari bilan ularga ta'sir ko'rsata olmaydigan holatda yaqinlashishi mumkin emas. Boshqa tomondan yaxshi yetakchi odam rahbarlik qilayotgan odamlari va ulaming o'rtasida tushunmovchilik va begonasirash psixologik to'siq yuzaga keladigan darajada uzoqlashishi kerak emas. Xatolaming uchinchi turi - odam rahbarlik lavozimiga ko'tarilganidan keyin o'zini yo'qotib qo'yadi, o'ziga xos bo'lmagan holatda o'zini tuta bilishni boshlashidan iborat. Yaxshi yetakchi odam rahbar bo'lib qolganida ham o'z psixologiyasi va o'z xulqini, odamlarga nisbatan bo'lgan munosabatini o'zgartirmaydi. Muhokama qilinayotgan ikkinchi holatda yetakchi rolini birinchi bor bajarishi muvaffaqiyatsizligini hisetish faqat qisman to'g'ri bo'ladi. Oldindan o'zining kelajakdagi muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkinligi to'g'risida tashvishlanib, oldindan emotsional salbiy gumonlarga berilib, o'zining kichik xatolarini sezib va haddan tashqari xavotirlanadi, uning atrofida va o'ziga sodir bo'layotgan barcha hodisalarni juda jiddiy va tashvishlanib qabul qiladi. Sodir bo'layotgan hodisalardan asosan, o'zi eplay olmaganlarini, kamchiliklarini ko'radi, haqiqatda yaxshi bajara olgan ishlari esa e'tibordan chetda qoladi. Shuning uchun psixolog-maslahatchining mana shu holatdagi birinchi vazifasi mijozni tinchlantirish va shundan keyin u bilan birgalikda nimalar sodir bo'iayotganligini yoki sodir bo'lishi mumkinligini xotirjam tushunib olishdan iborat bo'ladi. Mijoz faqat o'z xatolarini emas, balki mavjud muvaffaqiyatlarini ham tan oiganida ushbu masala hal etilgan hisoblanadi. Shundan keyin psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda yo'l qo'yilgan xatoni tuzatish yo'llarini izlashga, o'zining yetakchilik rolini oqilona va puxta o'ylab tuzatishga kirishishlari mumkin bo'ladi. Muhokama qilinayotgan uchinchi holatda mijozda yuzaga kelgan muammo, mazmunini uning o'zi yaxshi anglab yetmagan holda bilmay turib xatolarga yo'l qo'yishidan iborat bo'ladi. Mana shu sababli mijozga psixolog-maslahatchining yordami talab etiladi, bu yordam birinchi navbatda yuzaga kelgan muammoning diagnozini to'g'ri qo'yish uchun zarurdir. Buning uchun mijozdan kerakli axborotlarni olish zarur, shu sababli unga quyidagi savollar beriladi:

• 
  Siz rahbarlik (yetakchilik) rolini bajarishga kirishganingizda ishingizda nimalar tashvishlantiradi?
  
• 
  Bu muammolar ko'proq qanday sharoit va vaziyatlarda yuzaga keladi?
  
• 
  Bu muammolarni yuzaga kelishiga sabab nima deb, o'ylaysiz?
  
• 
  Muammolaringizni qanday yo'l bilan hal qilishga urinib ko'rdingiz?
  
• 
  Muammolarni hal etishga mustaqil urinishlaringiz natijalari qanday bo'ldi?
  
• 
  Mana shu muammolarni hal etishdan awalgi urinishlaringiz muvaffaqiyatsizliklarini o'zingiz qanday tushunasiz?
  

Mijozdan mana shu savollarga to'liq javob olgandan keyin (bu savollarni mazmuni va soni maslahatchi tomonidan belgilanadi va mijoz bilan suhbat davomida o'zgartirilishi mumkin) psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda ilgari yo'l qo'yilgan xatolarni yo'qotish yo'llarini izlaydilar, kerakli tavsiyalami ishlab chiqib ulami amalga oshirish rejasi va dasturini tuzadijar. Muhokama qilinayotgan holatlardan to'rtinchisida psixolog-maslahatchining roli asosan, passiv hisoblanadi va mijozning harakatlariga aniq va o'z vaqtida javob qaytarishdan iborat bo'ladi. Bu yerda mijozning o'zi o'z muammolarini hal etish yo'llarini taklif etadi, psixolog-maslahatchi esa mijoz taklif etgan usullari bo'yicha faqat o'z fikrini aytadi. Maslahatchi va mijozning suhbati tenglik asosida boradi, psixolog-maslahatchi faqat mijoz uchun so'ralgan holdagina unga biror tavsiyani taklif etishi mumkin.