1. Psixologik maslahat haqida tushuncha Psixologik maslahatning rivojlanish tarixi. Psixologik maslahat fanining predmeti

Mijozning shaxslararo nizolar ning oldini olishni va hal etishni
bilmasligi
Bu turdagi muammolar juda keng tarqalgan. Bunday muammoga odam quyidagi holatlarda duch keladi:
l.Atrofdagi odamlar bilan munosabatlari jarayonida yuzaga keladigan ko'pchilik nizolarning manbasi uning o'zi hisoblanganida;
a) shu bilan birga bu holatni tushunmasligi hatto xayoliga ham
keltirmasligi mumkin (ushbu holatda u to'la axborotga ega bo'lmaydi va umuman olganda, sodir bo'layotgan holat uchun o'z aybini tan olishi mumkin);
b) boshqa odamlar tomonidan kelayotgan u to'g'risidagi axborotlardan u yetariicha xabardor bo'lishi, lekin o'zini nizolar aybdori deb, hisoblamasligi mumkin.
2. Odamning o'zi shaxslar o'rtasidagi nizolarga sababchi hisoblanmay, lekin uning uchun yaqin kishilaming boshqa shaxslar o'rtasidagi nizolar uni qattiqtashvishlantirganida. Bunday hollarda;

1. 
   boshqa odamlarning muammolari va uning o'rtasida qandaydir bog'liqlik bo'lishi va u nizolar yuzaga kelishida o'zini ma'lum darajada aybdor hisoblashi, nizolar sababchisi bo'lishni xohlamasligi mumkin;
   
2. 
   boshqa odamlarning shaxslararo munosabatlarida yuzaga kelgan muammolar uni tashvishlantiradi, lekin u bunga sababchi emas va o'zini aybdor hisoblamaydi, biroq u odamlarga yordam berishni xohlaydi. Bu yerda tasvirlangan barcha holatlar o'rtasida bir umumiylik bor, lekin ulardan har biri maxsus o'rganishni va alohida hal etishni talab qiladi. Tasvirlangan har bir holatda psixolog-maslahatchining mijozga berishi mumkin bo'lgan maslahatlarini qisqacha ko'rib chiqamiz:
   

1-holat. A) Bu holat quyidagi yo'l bilan aniqlanadi. Mijoz odatda u uchun muhim odamlar bilan shaxsiy munosabatlari jarayonida, ko'pincha ular o'rtasida nizolar yuzaga kelishiga, lekin uning o'zi bu holat nima uchun sodir bo'layotganligini va bunday nizolardan qay yo'sinda qutulishni bilmasligini aytib shikoyat qiladi.
Agarda mijozdan mana shu nizolar kelib chiqishi mumkin bo'lgan sabablarni aytib berishini so'ralganida u ko'pincha obyektiv hayotiy vaziyatlarni ko'rsatadi va deyarli, hech qachon nizolar kelib chiqishida odamlarni ayblamaydi. Umuman olganda, mana shu yuzaga kelgan nizolar uchun aybni o'z bo'yniga olishga tayyor. Agarda psixolog-maslahatchi yuzaga kelgan nizolarda balki boshqa odamlarning aybi bor, deb o'z fikrlarini aytganda, odatda, mijozning o'zi buni rad etadi. Psixolog-maslahatchi nizoda ishtirok etgan odamlarni mijozidan ta'riflab berishni so'rasa, u ko'pincha ularni ijobiy ta'riflab beradi. Nihoyat, psixolog-maslahatchi yuzaga kelgan nizoli vaziyatlarda balki mijozning o'zi aybdor bo'lishi mumkinligini aytganida, u odatda shunday bo'lishi mumkinligini tan oladi. Bunday holatda psixolog-maslahatchi mijoz munosabatlarda bo'ladigan odamlar uning harakatlari va gaplariga qanday javob qaytarishlarini diqqat bilan kuzatishni unga taklif qiladi. Mana shunda boshqa odamlarning nizo keltirib chiqaruvchi harakatlari ko'pincha mijozning o'z xulqiga javob sifatida kelib chiqishi aniqlansa, unda nizoli vaziyatlar kelib chiqishida ma'lum darajada mijozning o'zi aybdor, degan xulosaga kelish mumkin bo'ladi.
Bunday holatda psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda u munosabatda bo'ladigan odamlarda mijozning o'zi xulqida nima salbiy javob (reaksiya) keltirib chiqarishini, aniq bilib olishi kerak. Shundan keyin mijozga nizolarni yo'qotish uchun boshqalarni nizolarga nima majbur qilayotganligini bilish, boshqa odamlar bilan munosabatlarda o'z xulqini diqqat bilan nazorat qilishni taklif etish kerak.
1-holat. Psixolog-maslahatchining asosiy vazifalaridan biri, mijoz balki odamlar o'rtasida yuzaga kelayotgan nizolarning sababi o'zi ekanligiga uni ishontirishdan iborat hisoblanadi. Bu ishni bajarish oson bo'lmaydi, chunki atrofdagi odamlar bilan nizolar keltirib chiqaradigan insonlar ko'pincha ularni nizolar aybdori deb, aytishlariga katta qarshilik ko'rsatadilar. Buni olishga ularning qarshiligi odatda psixologik himoyalanish reaksiyalari hisobiga kuchayadi. Odamning o'zi shaxslararo nizolarning asosiy aybdori hisoblanishini tan olishi, uning o'ziga baho berishini, o'zini hurmat qilishini va atrofdagi odamlar ko'zi oldida obro'sini pasaytirganligi uchun psixologik himoya mexanizmlari kuchayadi. Mana shu sababli psixolog-maslahatchining ehtiyotsizlik bilan aytgan gapi, mijoz va atrofdagi odamlar o'rtasidagi yuzaga kelgan nizolarda uning aybdorligini ochiq aytish, odatda foyda keltirmaydi, balki uning himoyalanish reaksiyasini yanada kuchaytiradi. Bunday hollarda psixolog-maslahatchi ustalik bilan, odob doirasida yo'l tutishi kerak. Misol uchun, mijoz psixolog-maslahatchiga murojaat etgan shaxslararo nizolarini to'laroq, kengroq gapirib berishini, ularning kelib chiqish manbalari va sabablarini ta'riflab berish taklif etiladi. Agarda psixolog-maslahatchi mijozning mana shu gaplarini tinglab, nizoning boshqa ishtirokchilariga yomon baholar berishini hamda ular nizoni keltirib chiqarganliklari xususida to'g'ridan to'g'ri ayblashlarni aniqlasa, demak mijozning o'zi ham nizo kelib chiqishida aybdor bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, agarda mijoz shaxslararo nizolar to'g'risida gapira turib, o'zi haqida, o'zining roli haqida hech narsa demasa yoki faqat o'zi haqida ijobiy gaplar aytsa, unda bu ham mijozning o'zi nizolar kelib chiqishida aybdorligini anglatuvchi belgilardan biri hisoblanadi. Hatto mijoz o'zini oqlab va nizoning boshqa ishtirokchilarini qoralab, ularga tuhmat qilayotganligiga maslahatchi ishongan holatida ham unga qarshi gapirish tavsiya etilmaydi. Shu bilan birga psixolog-maslahatchi mijoz unga aytgan gaplarni barchasi to'g'ri deb, hisoblashi kerak emas. Uning asosiy vazifasi - mijozni diqqat bilan tinglab, unda o'ziga nisbatan ishonch uyg'otishi kerak. Mijoz bilan ishlashning keyingi bosqichida psixolog-maslahatchi shaxslararo nizolar yuzaga kelishida aybdor deb hisoblash, odamlarning xulqida nimalarni o'zgartirish, yaxshilash kerakligini mijozning o'zi gapirib berishini taklif qiladi. Bu mijozga odamlar bilan munosabatlarda o'zining kamchiliklarini ham tushunib olishiga yordam beradi. Shundan keyin psixolog-maslahatchi mijozdan boshqa odamlarga, ulardagi mavjud kamchiliklarini yo'qotish uchun nima qilish kerakligi hamda munosabatlar bo'yicha o'z sheriklari yana nizo keltirib chiqarishiga urinsalar bunga qarshi mijozning o'zi nima qilishi kerakligi to'g'risida o'ylab ko'rishni taklif etadi. Bunday holatda mijoz o'zini nizoning aybdori deb tan olmay, uning oldini olish uchun nima qila olishi mumkinligi, ya'ni boshqa odamlar uning ishtirokida nizoli vaziyat keltirib chiqara olmasliklari uchun nimalar qilishi kerakligi to'g'risida gap boradi. Buning uchun mijozga beixtiyor nizoli vaziyatda o'zining xulqi ustida o'ylab ko'rishi, uni yaxshi konstruktiv tomonga o'zgartirishga urinib ko'rishiga to'g'ri keladi. Mana shunday harakatlar natijasida psixologik maslahatning asosiy maqsadiga erishiladi: mijozning atrofdagi odamlar bilan o'zaro munosabatlaridagi nizolari hatto mijoz ularning yuzaga kelishida o'zini ochiqdan-ochiq aybdor deb hisoblamasa ham yo'qotiladi. Bundan tashqari mijozni boshqa odamlar bilan munosabatlarda ular yuzaga keltirishlari mumkin bo'lgan nizolarning oldini olish aniq usullariga o'rgatilsa yaxshi bo'ladi. Bu usullar masalasi quyidagilar bo'lishi mumkin (ularni yaxshilab o'zlashtirib olish va munosabatlar bo'yicha sherigi nizo keltirib chiqarishga harakat qilganida ularni qo'llash tavsiya etiladi):
— sherigi bilan munosabatlar davomida u o'zini qanday tutishidan qat'iy nazar, unga nisbatan do'stona munosabatda bo'lish kerak;
— sherigi tomonidan nizo keltirib chiqarishga urinishiga e'tibor bermaslik, o'zini ulami sezmayotgandek tutish, ahamiyat bermaslik;

• 
  mijozni ishontirishga urinmaslik, unga psixologik ta'sir ko'rsatib, o'zining haqligini isbotlashga harakat qilmaslik;
  
• 
  mijozning ayniqsa, asabi buzilib, affekt holatida bo'lgan hollarida, uning kamchiliklari to'g'risida gapirish kerak emas;
  
• 
  mijozning nohaqligi aniq sezilib turgan holatlarda ham uni tushunishga harakat qilib, yaxshi munosabat bilan sherigiga hamdardlik ko'rsatish kerak. Mijozning sherigi bilan munosabatdagi kayfiyati quyidagicha bo'lishi kerak: nima uchun aynan, mana shu paytda mijoz o'zini boshqacha emas, balki shunday tutayotganligini tushunishga harakat qilishi kerak;
  
• 
  sherigiga yon bosib, uning talab va ehtiyojlarini iloji boricha hisobga olish istagini chin ko'ngildan namoyish etib, qo'ldan kelgancha uni tushunishga harakat qilish kerak.
  

3-holat. A) bu holatni quyidagi belgilariga qarab bilib olish mumkin: mijoz odatda o'ziga yaqin va ahamiyatli odamlar o'rtasida ko'pincha nizolar kelib chiqishiga shikoyat qiladi va shu xususda tashvishlanadi yoki uning o'zi ko'pincha xohlamasa ham mana shu nizolarga aralashib qoladi. Mijoz bilan birga ko'pincha agarda u bo'lmaganida unga yaqin odamlar orasidagi nizolar ancha kam bo'laredi, deb o'ylaydi. Bu yerda psixolog-maslahatchi tomonidan turli kuzatish harakatlarini talab etuvchi ikkita har xil vaziyat mavjud bo'lishi mumkin. Birinchi vaziyatda haqiqatdan ham mijozning o'zi nizolar sababchisi bo'lishi (tomonlar uning e'tiborini o'zlariga qaratish uchun o'zaro kurashishlari) mumkin. Ikkinchi vaziyatda mijoz shaxsan nizolarda ishtirok etmaydi, lekin janjallashuvchi tomonlarni kelishtirish istagi va nizoli munosabatlarni yo'qotish maqsadida uning aralashuvi kerakli natijaga olib kelmaydi yoki aksincha, qarama-qarshi natijaga, nizoga mijozning aralashishi uni faqat kuchayishiga olib keladi. Tasvirlangan birinchi vaziyatda mijozga quyidagilarni maslahat berish mumkin:
— birinchidan, janjallashayotganlarning faqat bittasini himoya
qilmaslik, ya'ni bir tomonga yon bosib, ikkinchi tomonni ayblash kerak emas. Bunday holat bilan nizoni yo'qotish emas, aksincha, kuchaytirishi mumkin;
— ikkinchidan, janjallashayotganlar faqat bir tomon bo'lib, qandaydir ijobiy yoki salbiy fikr bildirishga iloji boricha yo'l qo'ymaslik kerak;
— uchinchidan, ular va mijoz o'rtasidagi yaxshi munosabatlarni
saqlab qolishning asosiy sharti nizolarga barham berish ekanligini janjallashayotgan ikki tomonga tushuntirishga harakat qilish kerak.
ikkinchi holatda yuzaga kelgan nizoni yo'qotish yoki yumshatish uchun birinchi navbatda mijoz uchun ahamiyatli odamlar o'rtasidagi nizolarga uning shaxsan aralashishi nima uchun istalgan natijaga olib kelmayotganligini diqqat bilan o'ylab ko'rish kerak. Ushbu savolga aniq va tushunarli javob olish uchun nizolarga muvaffaqiyatsizaralashish, urinishlarni umuman, to'xtatish kerak. Yuqorida ifoda etilgan savolga qoniqarli javob topilganidan awalgi muvaffaqiyatsizliklarni hisobga olib, bu gal ijobiy natijaga olib kelishi kerak bo'lgan harakatlarni puxta o'ylab va rejalashtirib olinadi hamda tajriba sifatida amalda mana shu harakatlar sinab ko'riladi. Ushbu holatda mijoz xususan, yuqorida tasvirlab o'tilgan vaziyat la rdan birinchisida qo" Hani lishi mumkinligi muhokama qilingan xulq shakllaridan foydalanishi mumkin.

Асосий адабиётлар:

1.