1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

vegetativ ko„paytirish usuli – mikro klon usulda ko„paytirish
yaratildi. Klon 
usulda mikroko‗paytirish jarayoni in vitro sharoitida jinsiy bo‗lmagan yo‗l bilan 
genetik bir xil o‗simliklar namunasini ko‗p miqdorda hosil qilish imkonini beradi. 
Bu usul o‗simlik hujayralarining ajoyib xususiyati hisoblangan totipotentlikka 
asoslanadi. "Klon" atamasi 1903 yilda Uebster tomonidan kiritilgan bo‗lib, 
grekchadan tarjima qilinganda 
klon 
– o‗simlikni ko‗paytirish imkonini beruvchi 
qalamcha yoki o‗simta degan ma‘noni anglatadi. Ilmiy jihatdan klonlash 
tushunchasi esa, bitta organizm asosida genetik jihatdan bir xil organizmlar 
to‗plamini yaratishni ko‗zda tutadi. Bu usul an‘anaviy ko‗paytirishga nisbatan bir 
qator quyidagi o‗ziga xos xususiyatlarga ega:
- genetik bir jinsli ekish materiali hosil qilinadi;
-meristema to‗qimasini ko‗paytirish asosida viruslardan holi o‗simlik-
larni vujudga keltirish imkoni mavjud;
- ko‗payish koyeffitsiyenti juda yuqori bo‗lishiga erishiladi, masalan bu 
qiymat o‗tsimon o‗simliklar uchun 10
5
-10
6
, gulli o‗simliklar uchun 10
4 
-10
5
, 
buta va daraxtsimon o‗simliklar uchun esa 10
4
ga teng bo‗ladi;
- seleksiya jarayoni sezilarli darajada qisqaradi;
- o‗simliklarda yuvenil davridan reproduktiv davrga o‗tish muddatining 
qisqarishiga erishiladi;

---

60 
- an‘anaviy usullar yordamida qiyin ko‗paytiriladigan o‗simliklarni 
ko‗paytirish osonlashadi;
- o‗simliklarni ko‗paytirish jarayoni yil davomida olib borish imkoni 
tug‗iladi;
- jarayonni avtomatlashtirish imkoni mavjud. 
Mikroklon usulda o‗simliklarni ko‗paytirish sohasida birinchilardan 
bo‗lib muvaffaqiyatli izlanishlar olib borgan olimlardan biri fransuz olimi Jan 
Morel hisoblanib, u 1950 yillarda orxideya o‗simligidan-regenerant – o‗simli-
gini yaratgan. Bu vaqtga kelib 
in vitro
sharoitida o‗simliklarni uchki meristema 
asosida ko‗paytirish deyarli to‗liq ishlab chiqilgan edi. Shu bilan birga olimlar 
o‗tsimon o‗simliklar, chinnigul, xrizantema, no‗xat, kungaboqar, makkajo‗xori 
kabi o‗simliklarni ko‗paytirishda birlamchi eksplanta sifatida uchki meristema 
asosida ko‗paytirish ustida ishlar olib bordilar. Rossiyada bu yo‗nalishdagi 
ilmiy izlanishlar 1930 yillarda rivojlana boshladi. R. G. Butenko rahbarligi 
ostida kartoshka, qand lavlagi, chinnigul, sebarga va boshqa bir qator o‗sim-
liklarni mikro klon usulda sanoat miqyosida ko‗paytirish ustida ilmiy izlanish-
lar olib borildi. Klon usulida mikroko‗paytirish yo‗nalishidagi izlanishlarning 
davomi sifatida tajribalarda daraxtsimon poyali o‗simliklar obyekt qilib 
tanlandi. Daraxtsimon o‗simliklarni bu usul yordamida o‗stirish yo‗nalishidagi 
dastlabki izlanishlar sifatida baholash mumkin bo‗lgan tadqiqotlar Gotre 
tomonidan 1920 yillarda olib borildi. U 
in vitro
sharoitida bir qator o‗simliklar-
da kambiy hujayralarining kallus to‗qima hosil qilishini qayd etgan. Dastlabki 
tuproqqa ko‗chirib o‗tkazilgan regenerant daraxtni yuqoridagi usul yordamida 
1960 yilda Mates vujudga keltirishga muvaffaq bo‗ladi. 
Ninabarglilar guruhiga kiruvchi daraxtlar to‗qimasini 
in vitro
sharoitida 
o‗stirish ustida izlanishlar uzoq yillar davomida olib borildi. Bunda ushbu daraxt-
lardan to‗qimalarni ajratib olish qiyin kechishi bilan xarakterlanadi. Ma‘lumki, 
daraxtsimon o‗simliklar, ayniqsa ninabarglilar juda sekin o‗sadi, ildiz otishi sekin 
amalga oshadi. Shuningdek, bu daraxt hujayralarida ikkilamchi mahsulotlar 
hisoblangan fenol, terpen guruhiga kiruvchi birikmalar alohida ajratilgan to‗qima-
larni o‗stirishda noqulaylik tug‗diradi. Chunki fenollarning oksidlanishi natijasida 
hujayralar o‗sishi susayadi, birlamchi eksplanta nobud bo‗ladi yoki daraxt to‗qi-
malari yuzaga kelishi to‗xtab qoladi. Bu qiyinchiliklarga qaramasdan hozirgi 
vaqtda
in vitro
sharoitida kashtan, qayin, qarag‗ay, archa, sekvoya kabi 200 
turdan ortiq daraxtsimon o‗simliklarni yuqoridagi usul yordamida muvaffaqiyatli 
tarzda ko‗paytirish texnologiyasi ishlab chiqilgan.