1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

In vitro sharoitida hujayra seleksiyasi usulining o„ziga xos xususiyatlari.
O‗simlik darajasida olib boriladigan mutagenez bilan hujayra darajasida 
olib boriladigan mutagenez jarayonining o‗ziga xos bir qator farqlari mavjud: 
- maydon iqtisod qilinadi, ya‘ni bitta 10 sm diametrli Petri chashkasidan 
foydalanib, 10
7
-10
8
dona hujayrani o‗stirish imkoniyati mavjud. Shuncha 
miqdordagi o‗simlikni joylashtirish uchun esa 1000 gektardan ortiq maydon 
talab etiladi; 
- alohida hujayralar darajasida mutatsion belgilar tez namoyon bo‗ladi; 
- biokimyoviy xarakterga ega yangi tipdagi mutatsiyalarni yuzaga 
keltirish imkoniyati ortadi; 
- yangi foydali belgilarga ega o‗simlikni yaratish uchun ketadigan vaqt va 
sarf – harajatlar miqdori kamayadi. 
Hujayra mutagenezini muvaffaqqiyatli o‗tkazish uchun o‗simlik regene-
ratsiyasi yaxshi ta‘minlangan tizim mavjud bo‗lishi lozim. Shu bilan birga 
o‗rganilayotgan o‗simlik hujayralaridan gaploid hujayralar olish imkoniyati 
mavjud bo‗lishi talab etiladi. Keyingi seleksiya ishlari butun o‗simlik darajasi-
da namoyon bo‗luvchi mutatsiyalarga ega hujayralar ustida olib boriladi. 
Hujayra mutatsiyasi natijasida yaratilgan o‗zgarishli belgilarga ega o‗simlik 
variant 
deb ataladi. ―Mutant‖ atamasi faqat mutatsiya genetik va molekul-
yargenetik usullar bilan amalga oshirilgan hollarda qo‗llaniladi.
Bunda quyidagi simvollardan foydalanish tavsiya etiladi: R
0
– ma‘lum bir 
hujayra klonlari asosida yaratilgan regenerant-o‗simlik, R, R
2
va hokazo – o‗z-
o‗zidan changlanishdagi birinchi va yakuniy avlod.
Hujayra darajasida mutant shakllarni vujudga keltirish seleksiyasi bir 
nechta bosqichlardan tashkil topgan (6-rasm). 
In vitro
sharoitida mutagen mod-
dalar bilan ishlov berilgan hujayralar o‗stirilayotgan muhitdan bevosita yoki 
turli xil tekshirishlar natijasiga ko‗ra ajratib olinadi. Bevosita ajratib olishda 
ozuqa muhitiga odatdagi mutatsiyaga uchramagan hujayralarni yo‗qotish maq-
sadida maxsus moddalar qo‗shiladi. Bilvosita ajratib olishda esa negativ selek-
siya usuli qo‗llaniladi, ya‘ni bunda muhit haroratini o‗zgartirish kabi noqulay 
sharoit vujudga keltirilishi natijasida hujayralar orasidan chidamlilari tanlab 
olinadi. 

---