1. Мукаддима маълумот дар бораи фан

113.Қабати фонетикй-фонологй.
Сохти овозии забон аз овозҳои нутқн инсон, бо ҳам алоқамандшавии овозҳо дар проссеси нутқ ва категорияҳои фонетикй иборат аст. Овозҳои нутқ хусусиятҳои артикулясионй, акустикӣ ва фонологй доранд. Характеристикаи артикулясионии овозҳои нутқ сохти овозии забонро бо имкониятҳои физиологй ва бо ҳамин восита бо ҷамъият алоқаманд мекунонанд, чунки базаи артикулясионии забон ин ҳодисаи иҷтимой-психологӣ мебошад. Системаи овозии забон аз ду категория - садонокҳову ҳамсадоҳо таркиб меёбад. Инҳо аз бисёр ҷиҳатҳо аз ҳам фарқ мекунанд. Фонемаҳо чун сигна: забон морфемаю калимаҳо аз ҳам фарқ мекунонанд.

114.Қабати морфема-морфология.
Қабати морфологй ду воҳидро дар бар мегирад. Морфема ва шакли калима (словоформа). Баъзан морфемаро тобеи калима мефаҳманд ва маънидод мекунанд. Морфема чузъи хурдтарини маънодори забон фаҳмида мешавад, аз ин рў, ба он гайр аз калимаҳои решагй аффиксҳо, артикл ва инчунин калимаҳои ёрирасон ҳам дохил мешаванд. Аз ин рў, морфемаҳо ба ду гурўҳ ҷудо мешаванд: морфемаҳо маънодор ва ёрирасон. Калимаро аз рўи шакл (словоформа) муайян кардан хоси забонҳои флетивй ва агглютинативй мебошад, зеро дар ин гурўҳ забонҳо алимаҳоро ба асос ва бандак (флексия) ҷудо кардан мумкин асг. Асос маънои лексикй ва маънои умумии грамматикиро ифода кунад, бандак маънои ҷудогонаи грамматикй дорад. Масалан, калимаҳои вижу, стену ба асос - виж ва стен, инчунин флексияи -у¹ ва -у ҷудо мешаванд, виж маънои асоси замони ҳозира, вале -у¹ шахси якум шумораи танҳоро, стен маънои предметро, вале -у² маънои винительный падеж, шумораи танҳоро ифода мекунад. Ин гуна мисолҳоро дар забони тоҷикй ҳам дучор кардан мумкин аст. Масалан, калимаҳои хондам, китобам ба асоси хоид, китоб ва флексияҳои -ам¹ ва -ам" ҷудо мешавад. «Хонд» асоси замони гузашта буда, -ам¹ шахси якум ва шумораи танҳо, «китоб» маънои предмегро, вале –ам² маънои соҳибият ва шахси якуму шумораи танҳоро мефаҳмонад. Ба ҳам монандии мисолҳо дар забонҳои русй ва тоҷикй ба он датолат мекунад, ки ин забонҳо ба гурўҳи забонҳои флективй дохил мешаванд. Албатта, ҷиҳати флективии забони русй барчаста аст. Ин аломатро на танҳо дар ҳиссаҳои нутқи маънодор низ ба таври васеъ мушоҳида мекунем.
Асос боз ба чузъи хурдтар Тақсим мешавад: реша ва аффиксҳо. Масалан, учительница ва переписать ба учитель ва иисать (пиш), инчунин суффикси -ниц ва префикси пере- ҷудо мешаванд. Ё ки дар калимаҳои гулистон, коргар, суханвар; ҳамкор, боақл, нодон, баро.мад чузъҳон гул, кор, сухан, кор, ақт, дон ва омад реша буда, чузъҳои -истон, -гар, -вар, ҳам-, боно-, бар- суффиксу префикс мебошанд. Ба қабати морфологй ду навъи парадигма - морфологй ва калимасозй хос аст. Парадигма ин ҷамъи шаклҳои кадима, ки ба ин ё он ҳиссаи нутқ хос аст. Масалан, сифат дар забони русй аз ҷиҳати ҷинсият, шумора ва падеж тағйир меёбад, бинобар он ҳар як сифат дар забони русй 36 шакл гирифта метавонад. (Шаш падеж дар се ҷинс 18 шақд ва дар ду шумора 36 шакл мегирад).


115.Қабати синтаксисй.
Баъзе забоншиносон синтаксисро қабати забонӣ намешуморанд, ба он асос, ки гўё вай семантикаро меомўхта бошад, гўё вай бо синтагмаю мантиқ як бошад. Ҳаминро ҳам қайд кардан лозим аст, ки синтаксис таърихан аз морфологияю мантиқ ҳамчун таълимот дар бораи сохт ва ҷумла ба амал омадааст. Ба воҳидҳои қабати синтаксис моделҳои (қолабҳои) синтаксисй, ибораю ҷумла медароянд. Масалан, ҷумлаҳои «Ман китоб мехонам. Ў алаф медаравад. Онҳо суруд мехонанд. Мо пахта мечинем» дар асоси як модел сохта шудаанд, ҳол он ки фикрҳои гуногунро ифода мекунанд. Ба ин ибораю ҷумла муносибати зич дида мешавад, зеро онҳо ба ҳамдигар вобастаанд. Ибора материали сохтмони ҷумла мебошад. Ибора чун воҳиди синтаксисй аз ду ва ё зиёда калимаҳои аз ҷиҳати грамматикию семантикй бо ҳам алоқаманд иборат аст. Албатта, он калимаҳо бояд яке ба дигаре тобеъ бошанд ва дар якчоягй як мафҳуми мураккабро ифода кунанд. Ибораҳо низ аз рўи қолаб ва ё модели муайян сохта мешаванд. Ҷумла низ яке аз воҳидҳои синтаксис аст. Вай аз калима ва ё калимаю ибораҳои алоқаманд таркиб меёбад. Ҷумла хусусияти предикативй дошта, фикрро ифода мекунад. Ҷумла низ қолаби муайян дорад ва аз рўи он сохта мешавад. Сохти ҷумла ба аъзоҳои якумдараҷаву дуюмдараҷавии он вобаста мебошад. Коммуникасия хусусияти дуюми ҷумла аст, ки ду ҷиҳати муҳим дорад:
а) Ҷиҳати семантикии ҷумла ба шакли мантикии тафаккур вобаста аст, бинобар он муҳокимаро ифода мекунад.
б) Сохти ҷумла чун воҳиди коммуникативии забон ва тамоми шаклҳои муносибат хос буда, як хел хизмат мекунад.
Ибораву ҷумла чун воҳиди муҳимтарини синтаксис боз ба хелҳои гуногун ҷудо мешаванд: ибораҳои номию феълй ва зарфй, соддаву мураккаб, љумлаҳои соддаву мураккаб. яктаркибаву дутаркиба, хулласу тафсилй ва ғайра.


116.Қабати лексикиву семантикй.
Ин ҷиҳати забон аз он қабатҳое, ки ном бурдем, ба куллй фарқ мекунад, вале бо онҳо алқаи зич дорад. Қабатҳои лексикй хеле гуногун мешавад. Ҷиҳати якуми он ин аст, ки одамон ба он «дахл» карда метавонанд, калимаҳои дилхоҳро интихоб карда метавонанд, онҳоро ба дигараш иваз мекунанд. Таркиби луғавй хеле тағйирёбанда буда, тағйироти ҷамъиятро пурра инъикос мекунад. Калимаҳо худй ва иқтибосй мешаванд. Ҷиҳати дуюми ин қабати забонӣ он аст, ки вай ба структураи берунии забон - услубҳо ва жанрҳои гуногуни фаъолияти нутқ алоқаманд аст. Дар маркази ҳамаи ин қабатҳои забон калима меистад, вай ҳамаи ин қабатҳоро бо ҳам алоқаманд мекунад. Калима аз як тараф, ба фонемаю морфема алоқаманд бошад, аз тарафи дигар бо морфологияву синтаксис ва ҳатто услуб ҳам алоқаи зич дорад. Сатҳҳои забон ва воҳидҳои он аз ҳамдигар тамоман ҷудо намебошанд, онҳо бо ҳам алоқаи зич дошта, дар алоқамандии ҳамдигар вуҷуд доранд. Системаи забон танҳо қабатҳои структурии забонро не, балки услубҳои забонро низ дар бар мегиранд. Ғайр аз ин фарқи системаи забон аз системаҳои сунъии дигар дар он аст, ки структураи сатҳи забонӣ бо меъёри (нормаи) забон ва худи забон бо тафаккур муносибат дорад. Бояд қайд кард, ки структураи забон бо ахбори ифода мекашидагиаш бетараф нест. Маълум аст, ки овозҳои нутқ бевосита маъниро ифода намекунанд, онҳо ба туфайли морфемаву калима ба чунин хусусият соҳиб мегарданд. Забонро системаи калимаҳои алоқаманд ва аз ҷиҳати структурй муттаҳидгардида ба вуҷуд меорад. Калимаҳо аз ҷиҳати лексикиву семантикй ва лексикиву грамматикй ба ҳам алоқаманд гардида, ибораву ҷумларо ба амал меоранд. Калима чун воҳиди марказии забон ҳамаи сатҳҳои забонро бо ҳам муттаҳид намуда, системаи забонро ба вуҷуд меорад, аз ин рў, дар таърихи забоншиносй ҳиссаҳои нутқ ҳамеша дар маркази диққат ва муҳокима меистад. Намояндагони ҷараёнҳои гуногуни забоншиносй ҳиссаҳои нутқро бо қабатҳои гуногуни забон - ба морфологиву синтаксисй ва ё фонетикаву морфема нисбат додаанд.