«shajarayi turk»dan

«Adashganman» g'azali. Furqat 1892-yil martning o'rtalarida yozadi: «Iskandariya va Misr va Shorn taraflarini sayohat qilib, andin Madinai munawaraga va Makkai mukarramaga borib, ba'daz ziyorat (ziyoratdan keyin) Bombay va Hindiston muzofotlarini saym tamosho qilmoqchidurman».

Shu yilning aprelida biz Furqatni Jiddada ko'ramiz. May - iyun oylarida haj ziyoratini o'tkazib, yana Jiddaga qaytib keladi. Jiddadagi rus elchixonasi bilan aloqada bo'lib turadi. 1892-yilning 25-avgustida Hindistonga yo'l olib, 10-sentabrda Bombayga yetib keladi. Yaqin olti oy Hoji Ahmad degan hamshaharining uyida yashaydi, vatandoshlari bilan tanishadi. 1893-yilning 20-martida Kashmirga qarab safarga chiqadi, undan Tibet va Xo'tan orqali Yorkentga o'tadi. Shu tariqa 1891-yilning bahorida Toshkentdan chiqqan shoir ikki yarim yillik safardan keyin 1893- yilning oktabrida Yorkentga kelib, umrining oxirigacha shu yerda yashab qoladi. Haliga qadar ma'lum bo'lmagan sabablarga ko'ra vataniga qayta olmaydi.

Shoir chet ellarda kezar ekan, bir daqiqa vatanidan ko'ngil uza olmaydi. Yurtidan ayro tushganini dil-dilidan his etib turadi, iztirob chekadi. Buning yorqin misoli uning xorijda yozgan «Adashganman» radifli g'azali va turkum muxammaslaridir.

She'rga «adashganman» so'zining radif qilinib, urg'u berilishining o'zida katta ma'no bor. Qayerga bormasin, shoir o'zini g'arib, oshyonidan adashgan qush, bo'stonidan uzilgan bulbul singari his qiladi:

G'aribi bu viloyat — xonumonimdin adashganman,

Basoni murg'i vahshiy — oshyonidin adashganman.

Yo'q, yo'q, u shunchaki vatanidan emas, tandagi jonidan ayro tushgan. Falak bir aylandi-yu, u boshidagi soyabonidan ayrildi. Boshiga g'urbat oftobi tushdi. Bu olamga nur, hayot beruvchi odatdagi oftob emas, aksincha, hayotni so'ndiruvchi, borliqni yo'q etuvchi «olamtob» (olamni kuydirguvchi)dir. Shoir oftobga butunlay yangi ma'no beradi, g'urbat mazmunini anglatishga xizmat ettiradi:

Kishi holini bilmas, mehribonidan adashganman,

Vatan ovoradurman, do'stonidan adashganman,

Vatansiz bcnavodurman, makonidan adashganman, —

degan misralar bilan boshlanadi shoirning 1892-yil yozda arab mamlakatlari safari davrida yozilgan, deb taxmin qilinadigan mashhur bir muxammasi.

Darhaqiqat, uning holini hech kim bilmaydi. Birgina narsa aniq, u — adashgan, xato qilgan. U o'rni bilan har bir misrada, har bir baytda, bandda shuni radif vositasida ta'kidlab turibdi. Hatto «Vatansiz benavo» bo'lib qolganini uqtirmoqda.

Keyingi baytlarda shoir o'z dardu iztiroblarining asl sababi mana shu vatansizlik fojiasi ekanligini shunday izohlaydi:
G'aribu bekasu sarsonlig'imni boisi shuldur,

Hazinu xastau giryonlig'imni boisi shuldur.

Jahon ovorai hayronlig'imni boisi shuldur,

Xarobu besaru somonlig'imni boisi shuldur

Ki, bir sohibkaromat, ostonidin adashganman.
Bu shunday darddirki, uning qiyosi yo'q. Shu sababli, mcning nola-faryodlarimga ajablanmang, degandek boladi:
Kezib dashtu biyobon, bahru barlar, yig'lasam, tong yo'q,

To'kub yosh o'rnig'a ko'zdin guharlar, yig'lasam, tong yo'q,

Malolat zohir ctmang, hamsafarlar, yig'lasam, tong yo'q,

Chekib bulbul kabi afg'on, saharlar yig'lasam, tong yo'q

Ki, keldi fasli gul, men gulistonidin adashganman.
Bu dunyoda har kimning fe'li odatiga ko'ra nom beradilar. «Furqat» taxallusini shoirning o'zi tanlagan edi. Ne tongki, bu uning taqdiri bilan g'oyat uyg'un, hamohang tushdi:
Laqab har kimsaga mardum ba qadri odatiy derlar,

O'shalkim, anjumanda o'tsa umri Suhbatiy derlar.

Fano ko'yida kimki mo'takifdur, Xilvatiy derlar,

Zamon ahli bu boisdin taxallus Furqatiy derlar.

Necha yildur bir oshubi zamonidin5 adashganman?
«Ko'rdum» radifli g'azalida dunyo kezgan shoirning falsafiy o'ylari ifodalangan. U dunyo odamlari («ahli jahon»)da vafodan asar ko'rmaydi. O'z holidan birovga shikoyat qilishga hojat sezmaydi, chunki ularning ahvoli bunikidan «battar». Umuman, birov bilan gaplashish imkoni yo'q. Chunki:
Ishorati suxan aylab jahonda kimsag'akim,

Hamani ko'zini ko'ru qulog'i kar ko'rdum, —

deb yozadi shoir. U vataniga qayta olmasligini yurakdan sezadi:
Tarnom sayr qilib ro'zgor bog'ini,

Murod naxlini topdimu besamar ko'rdum,

G'aribi shomi g'amu intizori subhi visol

Firoq kechasini, oh, bcsahar ko'rdum.

Shoir vatanidan kelgan har bir xat-xabarni ko'ziga to'tiyo qiladi. Zavqiyning 1898-yildagi:
Jonimg'a tab soldi so'zi firoq, Furqat!

Kelkim, xarob qildi bu ishtiyoq, Furqat!

Qosid , yetur payomim , har ycrda topsang oni

Zavqiyni toqatini ko'p qilma toq, Furqat, —

misralaridagi ehtirosli sog'inchdan hayajonga tushadi.

Darhol:
Kezdim jahonni qolmay, Shomu Iroq, Zavqiy,

Bir topmadim seningdck ahli vifoq", Zavqiy,

Shavqi visoling ila hargiz qaror yo'qtur,

Jonimni yoqti hajru ko'nglum — firoq, Zavqiy! —
degan baytlar bilan boshlanuvchi she'riy javob bitib yuboradi. «Iqboli noraso»Iigidan, «ma'yus tole'i»dan qadrdoniga shikoyat qiladi. Sharqu G'arb omuxta bo'lgan muazzam Bombay ko'chalarini kezar ekan, shoirning musofirligi har daqiqada esiga tushadi. Toshkentdagi dushanba kungi suhbatlami, «g'iijjagu setorlar»ni, Farzinxonni esga oladi. Kashmirdagi go'zal bilan uchrashuv va u bilan bo'lgan suhbat («Birqamarsiymoni ko'rdum, baldai Kashmirda» g'azali) beixtiyor vatan mavzuiga kelib taqaladi:
Aydi: «Ey bechora, qilding na uchun tarki vatan?»

Man dedim: «G'urbatda Furqat bor ekan taqdirda!»

Hatto marg'ilonlik shoir va olim, donishmand qadrdoni Umidiyga yo'llagan she'riy maktubida nio'tabar kitoblarga qarab, taqdirini ko'rib, yurtiga qaytish-qaytmasligini bilib berishni iltijo qiladi:
Marg'ilonda mo'tabar sohibqironim, Qori aka,

Alg'araz, qilsam ajoyib bu bayonim, Qori aka,

Yorkand shahrida sokin mubtalomcn oxiri,

Furqati ma'yusi dil sirri nihonim, Qori aka,

Qur'angiz bordur ko'rarga tole'imni Furqatiy,

Bormu yo yo'qmu borarg'a bir nishonim, Qori aka.

Taqdir shoirni bo'ysunishga majbur etadi. Uning 1903-yilda Toshboltuga yozgan she'riy maktubida o'qiymiz:
Menga bunda muqim o'lmoq xudo taqdiri o'lmishdur,

Emasdur bandalik dam urmagim «chunu charo»'lardin.

Shoir Qashqardagi Rusiya musulmon idorasida kotib bo'lib ishlaydi. llmi nujum (astronomiya), tabobat bilan shug'ullanadi. Ra'noxon ismli ayolga uylanadi. Farzandlar ko'radi. Yuqoridagi she'riy maktubda shunday misralarga duch kelamiz:
Xudo bermish iki farzand: Nozimjon, Hokimjon,

Qachon bo'lg'oy ko'ngul uzmoqqa bu ko'zi qarolardin.

Ko'rinyaptiki, Furqat umrining oxirigacha Turkiston bilan aloqasini uzgan emas. Shu jumladan, «Turkiston viloyatining gazeti»ga ham muntazam maqola va she'rlar yozib turgan. Biroq, nima sababdandir, 1906-yildan keyin uning gazeta bilan aloqasi uziladi. Uning mazkur gazetadagi so'nggi maqolasi 1906-yil fevralda bosilgan. Garchi maqola so'ngida «baqiyasi (davomi) bor», deb qo'yilgan bo'lsa-da, davomi bosilmagan. Shuningdek, u 1909-yilda vafot etganida ham gazeta 20 yil hamkorlik qilgan muallifi haqida lom-mim demadi.