1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

24 – MAVZU. RAVISHDOSHLAR (ZARFFİİLLER) (1)
Ravishdoshlar turk tilida zarf-fiiller (ravish-fellar) deb ataladi. Ba’zi olimlar ravishdoshlarni harakatning holatini ifodalovchi o’ziga xos shakllar - gerundiumlar deb ham ataydilar. O’rta maktab dasturlarida ravishdoshlar bağ fiiller (bog’ fe’llar) deb ham yuritiladi. Ravishdoshlar, sifatdoshlarga teskari o’laroq, fe’lning ot kabi qo’llanilmaydigan, turlanmaydigan, ham fe’llar kabi tuslanmaydigan shakllaridir. Ravishdoshlar holatni ifoda etuvchi fe’l shakllari bo’lib, gapda hol (zarf tümlecı) bo’ladi. Shuningdek ba’zi ravishdoshlar davomiylik, payt va sabab ravishi vazifasini bajaradi: gülerek karşılamak, gelince aramak, alırken düşürmek kabi.

Ravishdoshlar, har tilda bo’lgani kabi zamon bilan butunlay bog’liq emas. Shu bois harakat nomlariga o’xshaydi, lekin sifatdoshlardan farq qiladi. Ravishdoshlar fe’lning vazifadosh shakli bo’lgani uchun harakat nomi va sifatdoshlar kabi bo’lishsiz va passiv ko’rinishlarga ega bo’ladi: bilmeyerek konuşmak, bozuldukça yaptırmak, bakılmayalı kötüleşmek kabi.

Ravishdoshlarning sifatdoshlar kabi egalik qo’shimchalari olgan (geldiğimizde; yazmayacağımdan) va olmagan (oturalı; duracakken) shakllari ham mavjud.

Shuningdek, ravishdoshlar harakat nomi va sifatdoshlar kabi otlasha olmaydi (ötürü; giderek; oldukça).

Turk tilshunosligida ravishdoshlar ma’nolariga ko’ra 6 guruhga bo’linadi:

1. Bog’lovchi (-ip qo’shimchali) ravishdoshlar (ulama zarffiilleri)

2. Hol ravishdoshlari (hal zarffiilleri)

3. Zidlov ravishdoshlari (-meden, --ceğine, -mektense, -ceği yerde qo’shimchali) (karşıtlama zarffiilleri)

4. Zamon ravishdoshlari (zaman zarffiilleri)

5. Sabab ravishdoshlari (sebep zarffiilleri)

6. Qiyoslovchi ravishdoshlar (karşılaştırma zarffiilleri)

6. 
   
   

Ravishdoshlar yasalishlariga ko’ra turlichadir. Ularning maxsus qo’shimchalar olib yasalganlari bilan bir qatorda fe’lning boshqa vazifadosh shakllari (harakat nomi va sifatdoshlar)dan kelishik qo’shimchalari olib yasalganlari yoki yordamchi so’zlar bilan birikma shaklida bo’lganlari ham bor.