1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

Payt ravishdoshlari (zaman zarffiilleri)

Payt ravishdoshlari o’zlari kesim bo’lib kelgan ergash gapni zamon munosabatida bosh gap bilan bog’lashga xizmat qiladi. Payt ravishdoshlarining ko’pchiligi sifatdoshlardan yuzaga keladi (–dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe, -tıkça, -tikçe, -tukça, -tükçe): yazdıkça, geldikçe, okudukça, gördükçe, yaptıkça, gittikçe, tuttukça, düştükçe; oldukça, öldükçe, başladıkça kabi.

Zamon ravishdoshlari bosh gap kesimining yuz berish vaqti nuqtai nazaridan o’zidan keyin (ketma-ket)kelishini ifodalaydi: Yağmur başlayınca kaçtık. “Başına gelince anlarsın” kabi.

Zamon ravishdoshlari yasovchi qo’shimchalaridan yana biri –ince (-ınca, , -unca, -ünce) dir: bakınca, bilince, bulunca, görünce; -kalınca, sevince, olunca, düşünce kabi. Ular bosh gapdagi fikrni tabiiy natija sifatida ko’rsatadi: “İki gönül bir olunca samanlık seyran olur”. “ Göz görmeyince gönül katlanır” (Xalq ogzaki ijodidan).

–ince qo’shimchali zamon ravishdoshlari bitim (tugash, nihoyaga yetish) ma’nosida eskirib qolgan va hozirgi zamon turk tilida ishlatilmaydi. Masalan: Bu iyiliğini ölünce unutmam. Bu gapdagi ölünce ravishdoshi hozirgi zamon turk tilida ölünceye dek; ölünceye kadar shaklida ishlatiladi.

E’tiborli tarafi shundaki, –ince qo’shimchali zamon ravishdoshlari bitim (tugash, nihoyaga yetish) ma’nosida, -guncha (-kuncha, quncha) shaklida hozirgi zamon o’zbek tilida to’la saqlangan: Bu yaxshiligingni o’lguncha unutmayman.

Sharqiy Onado’lu shevalarida - ende ravishdosh qo’shimchalari keng qo’llanadi: «Yaz gelende çıkam yayla başına»

–içek, -ıcak ravishdosh qo’shimchasi -ince qo’shimchasining bir turidir. Bu qo’shimcha hozirgi paytda faqat shevalarda saqlanib qolgan: al-ıcak, gel-icek, bilme-y-icek.

–işin (-ışın, -üşün, -uşun) qo’shimchasi Onado’lu shevalarida -ince qo’shimchasining o’rnida qo’llanadi: gel-işin, başla-y-ışın.

O’tgan zamon qo’shimchasining so’roq shakli bilan hozirgi kelasi zamon qo’shimchasi bo’lishli- bo’lishsiz ikkilanmasi ham birlashmalar sifatida ketma-ketlik ma’nosidagi ravishdoshlarni yuzaga keltiradi: Dayım darıldı mı selamı keser. Gelir gelmez beni arasın.

-dikçe ham eng ko’p qo’llanadigan zamon ravishdoshi qo’shimchasidir: