1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

Sabab ravishdoshlari (sebep zarffiilleri)

O’zlari kesim bo’lib kelgan ergash gapni sabab va natija ma’nosida bosh gapga bog’lovchi ravishdoshlarga sabab ravishdoshlari deyiladi: olmakla, olduğundan, olduğu için, olacağından dolayı kabi. Biroq bu ravishdoshlardan ba’zilari farqli ma’nolarda ham kelishi mumkin.

a) –mekle ravishdoshlari ma’nolari va qo’llanishlariga ko’ra turlichadir. Ular umumiy qo’llanishda ravishdoshlar -le qo’shimchasining vosita, sabab ma’nosini muhofaza qiladi va o’zi kesim bo’lib kelgan gapdagi ish harakatning amalga oshishi uchun sabab bo’ladi. Yangi turkchada bu qo’shimcha -meyle shaklida namoyon bo’ladi: Haber göndermeyle beni sevindirdiniz. Bu dilekçeye imzalamakla bize yardım etmiş oluyorsunuz.

Bu yerda ma’no jihatdan natija oldingi planga chiqqani uchun bu gapni natija jumlasi deyish mumkin.

Usmonli turkchasida keng ko’lamda sabab va ulashtiruv ravishdoshlari o’laroq qo’llanilgan –mekle va undan ham eski bo’lgan–megin shakllari hozirgi zamon turk tilida o’z o’rnini –diğinden (dığından, düğünden, duğundan) ravishdoshiga bo’shatib bergan: Tasvip olunmakla iadeten takdim kılındı. Ferman buyurulmagın mucibince amel oluna.

b) –dik va -dik sifatdoshlarining egalik qo’shimchasi olgan chiqish kelishigi shakllari bo’lgan -diğinden va –ceğinden ravishdoshlari hozirgi zamon turk tilining eng keng tarqalgan sabab ravishdoshlari bo’lib qolgan. Ular ikki zamon va shaxslarga ko’ra o’zgargan yagona shaklda qo’llanadi: Misafir geldiğinden sinemaya gidemedik. Huyunu bildiğimden ısrar etmedim. Yalnız olacağımızdan fazla yiyecek almadım.

Bu ikki fe’l vazifadosh shaklining ravishdosh bo’lmagan qo’llanishlari ham mavjud va ularni aslo aralashtirib yubormaslik kerak: Başaracağınızdan eminim. Hasta olduğundan haberim yoktu.

Onado’lu shuvalarida bu ravishdoshlarning jo’nalish kelishigi shaklidagilari ham uchraydi: Köyde doktor olmadığına hastalığı anlaşılamadı.

v) Xuddi shu sifatdoshlarning egalik qo’shimchalari va ba’zi ko’makchilar olgan holda tashkil etilgan ko’makchili shakli ham sabab ravishdoshlari bo’ladi. Bulardan eng ko’p qo’llaniladiganlari yana zamon va shaxslar bo’yicha tuslanadigan –diği için va –eceği için ko’makchili birikmalardir: Geciktiğiniz için sıranızı kaybettiniz. Alınacağı için söylemedim kabi.

g) Xuddi shu tarzda ko’makchili birikmalar yana –dik va –ecek sifatdoshlariga va –me harakat nomlariga egalik qo’shimchalari, hamda dolayı, ötürü, dolaysiyla, sebebiyle kabi ko’makchilar olgan holda tashkil etiladi va sabab ravishdoshlari sifatida qo’llanadi: Sizi rahatsız ettiğimden dolayı özür dilerim. Ayrılacağından ötürü üzgün görünüyor. Ziyaret etmemizden dolayı memnun oldular. Evlenmeleri dolaysiyla bir hediye lazım. İzinli bulunmanız sebebiyle işler aksadı.