1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

1^ Banguoğlu T., Türkçenin Grameri, Ankara, 1998.; Hengirmen M., Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınevi, Ankara, 1998

2^ Otlar sintaksis qoidalariga ko’ra, asosan, ega va to’ldiruvchi, ba’zan qaratqichli aniqlovchi vazifasini bajaradi. Sifatlar morfologik nuqtai nazardan otlardan hech qanday farq qilmaydi (-ki, –mtrak, –msi, –si, –al, -sal affiksi olgan so’zlar bundan mustasno). Shuningdek, turk tilida arabchadan o’zlashgan tarihi, milli singari sifatlar ham turk tilida istisno so’zlar hisoblanadi.

Turk tilidagi ot turkumlari tahlil etilayotganda ot va sifatlar orasidagi so’z yasalishi va sintaktik munosabatlar yaqqol namoyon bo’ladi. Otlar va sifatlarni kontekst ichida alohida ajratish mumkin. Boshqa so’zlar qurshovisiz, ko’p hollarda ot turkumiga oid so’zning ot yoki sifatligini ajratish mumkin emas. Boshqa tomondan, sifat o’laroq ko’p qo’llanadigan bir so’z harakat tarzini han ifodalab kelishi mumkin. Masalan: iyi çocuk iyi okuyor (yaxshi bola yaxshi o’qiydi). Bu gapdagi iyi (yaxshi) so’zi ham sifat, ham ravishdir.

Yuqorida keltirilganlardan kelib chiqib, so’zlar ot va sifat (ba’zan ravish) o’laroq turkumga ajratilayotganda quyidagi murakkab mezonlarga amal qilish kerak bo’ladi, bu: 1. Morfologik ko’rsatkichlar; 2. Semantika (qaysi so’z turkumi sifatida ko’proq qo’llanishi); 3. Sintaktik qo’llanishi (izofa yoki izofa emaslik); 4. Turk tilida so’zlashuvchilarning jonli til tafakkuri.

3^ Hozirgi o‘zbek tilidagi ‘u’ kishilik olmoshining o‘zbek klassik adabiyoti namunalaridagi ‘ul’ shakliga tez-tez duch kelinadi (“Ol mahkemenin hűkműne derler mi adalet?” tarcimasi: “Ul mahkamaning hukmiga derlarmi adolat?”).

4^ –inci qo‘shimchasi ba’zi so‘zlarga qo‘shilib yangi so‘zlar yasaydi: sonuncu, kaçıncı. Shuningdek, turk tilida birinci tartib soni o‘rnida ilk sifati ham qo‘llanadi.

5^ Agar son unli bilan tugagan bo‘lsa, qo‘shimchadan oldin |ş| undoshi orttiriladi (- er; ş+er, ş+ar)