1-Mavzu: Sotsial-psixologik psixik trening haqida umumiy tushuncha Reja

Birinchidan: Trening guruhi azolaridan ijtimoiy faollik talab etiladi chunki guruh aьzolari vazyatlarda o’zgalardagi mavjud bilim va malakalardan foydalanib guruh aьzolarining xarakatlari xamda vaziyatning talabiga ko’ra aniq xulq atvor shakllarini namoyon qilishlariga tug’ri keladi.
Ikkinchidan: Trening guruhi aьzolarida doimiy izlanuvchanlik, muayan joyda vaziyat xamda rollarni taxlil qilgan xolda uning moxiyatini tushinish u yoki bu rolga kirishi lozim bo’ladi, chunki trening tafakkur va qarashlarning egiluvchan xamda vaziyatlarga mos bo’lishini taqozo etadi.
Uchinchidan: Ijtimoiy psixologik trening mashg’ulotlarida namoyon bo’ladigan xulq-atvor shaklarining obektivlashshuvi, yaьni guruh aьzolarining munosabati rulining talablaridan kelib chiqqan xolda har bir ishtirokchi Ayni shu rolga mos xarakatni real xulqda mustaxkamlashi va boshklar tasirida uni ongli ravishda qabul kilishi zarur. Va nixoyat xar bir mashg’ulot va muloqot sheriklarining maksimal tarzda bir birlarini xurmat qilishlariga asos qilinmog’i kerakki, natijada shaxs bunday mashgulotlardan keyin begona fikrlarni xam kadrlashga, ular bilan xisoblashishga «Uzga bulish» va birovlarni tinglashga mos tarzda uz fikr muloxazalarini bayon etishga urganadi. Demak, ijtimoi psixologik treningning tub moxiyati – kishilarni uzini va uzgalrni bilish tushinish, insoniy munosabatlarga urgatishdan iborat.
Odatda trening mashgulotlari maxsus xonalarda yoki maxsus tanlangan joylarda (tabiat kuchogida) utkaziladi. Lekin joyning tayorlanishidagi asosiy talb shuki shu gurux aьzolari bir biriga xissi yakin bulishlari uzaro bevosita tasir kursatish yoki kuzlariga bokish imkoniyatlariga ega bulishi kerak. Masalan: «Yumalok stol» atrofida kishilarning tuplanishi yuzma-yuz utirish va xakozolar.
Gurux aьzolarining kanday shakli stol atrofida utirishlari, yoki bir-birlariga nisbatan fazoviy joylashishlariga karab, shaxslarni uzlarini ruxiy xis kilishlari xam xar xil buladi. Masalan: agar trening guruxi aьzolari turt burchak stol atrofida joylashgan bulsalar bunda xar bir aьzoning fazoviy tavvurlari va munosabatlari baxs-munozaraga moyil buladi va bunday xolat
«Men-munozaradaman» deb ataladi. Yoki taxminan 1,5 metrga 2 metr diametr yumalok stol atrofida utkazilayotgan suxbatdagi shaxs xolati «Men uyindaman» deb atalsa yumshok yuza (Krislo, gilam va devan) ustida xoxlagan kuay xolat bulsa «Men-uzimda» deb ataladi. SHunday kilib xar bir ijtimoiy psixologik vaziyat, uning maksadi va boshlovchining niyatlariga karab ishtirokchilarning fazoviy kay yusinda joylashishlari kerakligi xam trening samaradorligini belgilaydi.
Ijtimoiy trening yana bir jixati borki bunda ishtirokchilar urtasida samimiy, ilik munosabatlar urnatilishi ular uzaro bir birlariga ishonishlari lozim. Buning uchun trening tashkil etuvchi shaxs mashgulot boshida shunday sharoit yaratadiki, natijada ishtirokchilar bir birini tanib ilik munosabatlarga moyillik sezishlari shart.
Buning uchun masalan: Trening katnashuvchilari bir birlariga xushomat kilishlari taklif etiladi xushomat yoki takalluf albatta yonidagi shaxsning tashki kurinishi, yuz ifodasi, kiyimining rangi, didi kabilarga talukli bulishi mumkin. Ammo bu xushomatda asl xushomad elementlari minimal ifodalanishi zarur, yaьni burtirib yuk narsani aytish xam mulokatga xalakt berishi mumkin. Bu jarayon, yoki uslub guruxlar urtasidagi asabiy tarnglashuvni kamaytirib, psixalogik tanglik gurux aьzolarining uz kobilyatlariga ishonmaslik ikkilanish xavfining oldini oladi.
Psixologiyada ijtimoiy trening va shunga uxshash faollik psixologik metodlarning paydo bulishi psixologiya fanida shaxs va uning imkoniyatlarini urganishga nisbatan karashlarning uzgarishi bilan boglik. CHunki psixologiya tarixidan maьlumki bu Fan XIX asrning oxirilarigacha xam aloxida shaxs psixologiyasini urganuvchi atomistik Fan sifatida karalgan. Uning shakllanishi, tarakkiyoti va turli faztilatlarning paydo bulishiga sabab bulgan omillar orasida ijtimoiy psixologik omillarning roli va urni shu davrgacha tan olinmagan va maxsus tarzda tadkik etilmagan edi.
Ijtimoiy psixologik fikrlar shakllanishi tarixidan shu narsa maьlumki XIX asr oxiri va XX asrining boshlariga kelib psixologik tadkikotlar jaryonida ijtimoiy psixologik omillar xam asta-sekin xisobga olina boshlandi masalan: keyingi yillarda (xalklar psixologiyasi, omma psixologiyasi, xulkning ijtimoiy motivlari nazariyasi) va boshkalar kabi ijtimoiy psixologik soxalar tadkik etila boshlandi. Bunga sabab kuydagicha edi: shaxs faoliyati jarayonida uning yonida boshka shaxslarning bulishi, yoki yakinligi ularning xulk-atvoriga tasir kiladimi, agar bunday tasir mavjud bulsa u ijobiymi, yoki salbiymi? Kabi savollarga javobning yechimini topish zarurati tugildi.
Amerikalik psixolik F. Olpart birinchi marta Ushbu taьsir ijobiy bulishi va bu xodisaning nomi «Ijtimoiy fakilitatsiya» ekanligini dabiyotlarda yoritdi. Fakilitatsiya suzi inglizcha (facilitate) – yanglishrimok suzidan olingan bulib uning tub maьnosi – shaxs ongida uzga obrazning borligi yoki gurux yoki muayan shaxsning mavjudligi tufayli odam faoliyati samaradorligining ortishi va tezlashuvidir.
1903 yilda nemis olimi A Nayer esa Ushbu finomenni taьlim jarayonida tekshirib chikdi u uyida yakka xolda uktish Bilan guruxiy sharoitda ukitish samaradorligini kiyoslab, bilimlarning mustaxkamlanishida uzlashtirishning tezligi sinf shaklida bulganda uziga xos afzalliklara ega ekanligini isbot kildi.
1913 yilda boshka bir nemis takdkikotchisi V. Myode uzaro xamkorlikdagi guruxlar dasturini ishlab chikdi. Uning tajribalari bir karashada shaxsdagi bilish jarayonlarini urganishga karatilganday bulsada, lekin aslida ularda guruxning shaxs psixik faoliyatiga tasiri urganildi. 2-3 kishidan tortib, to 16 kishigacha bulgan guruxlarda u maxsus asbob uskunalarni ishlatgan xolda, mushaklar ish faolyati, ogrikka chidamlilik, sezgirlik, dikkat, xotira, assotsiatsiyalarning kechishiga taьsirini dastlab yakka-yakka xolda keyinchalik esa gurux sharoitida urgandi. Kuzatishlar shuni kursatdiki, uni kiziktirgan ruxiy jarayon va xolatlarning kursatgichlari guruxiy variatda individual variantdan ancha afzalliklar mavjud ekan. SHunday xolatlar xam kuzatilganki guruxda «kuchsiz, nimjon» bolalarning borligi boshkacha «urtacha» imkoniyatlar faolligini oshirgan. Olingan natijalar uning, (V Myode) «Ommaning ekspremental psixologiyasi» kitobida umumlashtirilgan. V Myode Ushbu asarida tajribalarga asoslangan xolda barcha turdagi eksprementlarda, albatta ijtimoiy psixologiya fakt inobatga olinishi zarur deb taьkidlaydi. Keyinchalik tibbiyot soxasida xam ommaviy psixoterapiyaning afzalliklarini yoklab, fratskz tadkikotchilari va rus olimlari tadkikotlar olib bordilar. Ularning fikriga kura inson salomatiligini tiklashda bemor bilan shifokor urtasida uzaro mulokotidan tashkari, usha kasal atrofidagi uziga uxshashlar guruxining xa borligini va uning bevosita dard azoblari kechishiga taьsiri bulishi tibbiy amaliyotda (psixologiya) asoslandi xamda bu xakda asarlar yozildi.
Bundan tashkari maorif, sanat, ishtiomi munosabatlar borasida xam IPT ning roli masalasi keng urganildi va bu narsa mutaxassislar tayorlash soxasi – pedogogika v psixologiya oldida xam «Kanday kilib ukitgan afzalrok?» degan masalani dolzarb kilib kuydi. Bu esa bevosita odamlar Bilan ishlash jaayoniga maksadli tayorlashda faol, tezkor usullarni uylab topish muammosini yuzaga keltirdi. Psixologik tadkikotlardan shu narsa maьlumki inson xotirasi eshitgan narsalarni fakat 10 % ini eshitgan, kurgan narsalarni deyarli 50% ini xamda bevosita uzi ishtirok etib faol ravishda bajargan operatsiyalar tafsilotining 90% xotirasida saklab koladi. Demak bu fakt xam ijtimoy faol munosabatlarning inson imkoniyatlarining rivojlanishidagi urnini yana bir bor eьtirof etadi. Ushbu konunyatning axamiyati milliy maьrifatchiligimiz ananalarida xam xisobga oliganligini kurishimiz mumkin. Masalan: Islom maьrifatchiligida xam riyozat chekish – inson faoliyatining shunday turi sifatida karalgan, unga kura inson kamolat chukkisiga erishishi, biror narsaning tub moxiyatiga yetishi, anglash va tushinishi uchun uz kuli bilan amalda ishlash kobiliyatiga ega bulishi kerakligi takidlanadi. Ustoz va shogird ota-ona va farzand va boshka shu kabi munosabat koidalarga amal kilish insonni maьnaviy yuksaklikka kutaradi. Masalan: Xind xalk ertagi «Maxobxorat» «Ramayana» SHunday kilib, idtimoiy psixologik trening uslublarining paydo bulishi va amalda kullanilishi uziga xos ananaga ega bulib, ular ayniksa bizning asrimizda, sanoat rivojlangan, migratsiya jarayonlari tezlashgan va inson omili rolining nakadar axamiyatliligiga eьtibor karatilgan bir paytda yana xam dolzarb bulib bormokda.
Ijtimoiy psixologik trening vositasida ishlab chikarish samaradorligini oshirish, ishlab chikarishning boshkaruvchilari menedjerlar tayorlash ijtimoiy taьminot, pedogogika, tibbiyot soxalariga mutaxassislar tayorlash AKSH, Germaniya, Boltik buyi respublikalari, Sand – Peterburg, Moskva, Kiev kabi kator sanoati yirik shaxarlarda keng tarkalgan. Ayniksa sanoat korxonalarda ishlovchi amaliyotchi psixologlarning asosiy kuroli va ish yunalishi xam treninglar vositasida ishlab chikarish muammolarini xal kilish bulib, xozirgacha tuplangan tajribalar bu ishning taьsirchanligini isbotladi. Bizning mustaqil davlatimizda xam bu borada bir kator ishlar kilinmokda. Bunga Psixologik maslaxat ishlarining yulga kuyilayotgani, yirik, yirik ishlab chikarish korxonalarida amaliyotchi psixologlarning faoliyat kursatayotganliklarini misol kilishimiz mumkin. Tosh «Kizil tong», «Algoritm» «Toshselьmash», «Tenolog» ishlab chikarish korxonasi va bir kator tashkilotlarning «psixologik maslaxat» va «ijtimoiy psixologik tadkikotlar», «ruxiy charchokni yozish» xonalari faoliyat kursatmokda
Trening metodlarining asosiy vazifalari kuyidagilar bilan izoxlanadi:

1. 
   shaxsning ijtimoii psixologik bilimdonligini oshirish;
   
2. 
   mulokot (muomala) faoliyatida namoyon buladigan yakkol bilimlar,
   

malakalar va kunikmalarni xosil ki lish;

3. 
   samarali mulokotda namoen buladigan zarur sifatlar, ijtimoii ustanovkalarni shakllantirish, noadekvatlarini tuzatish (korrektsiya);
   
4. 
   uzini uzi tularok anglash, bilish xamda uzgalarga nisbatan tugri
   

munosabatlarni shakllantirish kobiliyatini ustirish;

5. 
   umuman shaxsning ijtimoiy munosabatlari tizimini yakkol ijtimoi: psixologik vaziyatlarga mosligini ta’minlash va muvofiklashtirish.
   

SHunday kilib, trening mashgulotlari uchun maxsus vaziyat, anik maksad shaxsiy extiejlar xamda ana shunday mashgulotlarni utkazuvchi shaxs yoki boshlovchi zarur. Mashgulotlarning muvaffakiyati ayrim tamoyillarga ansh buysunishni va boshkarish malakasi mavjud bulishini takozo etadi. Birinchidan, mashgulotga yozilgan shaxslardan, munozara yoki uyiv ishtirokchilaridan ijtimoiy faollik talab kilinadi. CHunki a’zolar turli rolli vaziyatlarda uzlaridagi mavjud bilim va malakalardan foydalanib, gurux aьzolarining xarakatlari xamda vaziyatning talabiga kura anik xulk —atvor shakllarini namoyon kilishlariga tugri keladi. Ikkinchidan, T —gurux a’zolaridan doimiy izlanuvchanlik, muayyan joyda vaziyat xamda rollarini taxlil kilgan xolda uning moxiyatini tushunish u yoki bu rolga kirishga tugri keladi, zero trening tafakkur va karashlarning zgiluvchan xamda vaziyatlarga moe bulishini takozo etadi. Uchinchidan, ijgimoiy psixologik trening mashgulotlarida namoyon buladigan xulk — atvor shakllarining obьektivlashuvi, yaьni gurux aьzolarining munosabati va rolining talablardan kelib chikkan xolda xar bir ishtirokchi aynan shu rolga moe xarakatni real xulkda mustaxkamlashi va boshkalar ta’sirida uni ongli ravishda kabul kilishi earur. Va nixoyat, xar bir mashgulot va mulokot sheriklarning maksimal tarzda bir — birlarini xurmat kilishlariga asoslanmogi kerakki, natijada shaxs bunday mashgulotlardan keyin begona fikrlarni xam kadrlashga, ular bilan xisoblashishga, «guzga bulish» va birovlarni tinglashga, mos tarzda uz fikr muloxazalarini bayon etishga urganadi.
IPT ning ikkita asosiy turi mavjud:

1. 
   tabiy trening
   
2. 
   maxsus tarzda uyushtirilgan trening
   

Tabiy treningga kishining ijtimoiy xayoti munosabatlar tasirida, kundalik xayo faoliyati takozosi bilan shakllanish imkoniyati mavjud bulgan anik ijtimoiy psixologik vaziyatlar kiritiladi. Masalan: Yosh bolalarning turli ijtimoiy rollar doirasida uzaro xar xil rolli va suyujetli uyinlar bilan mashgul bulishlari unda turli rollarni improvizatsiya kilishlari (mexmon, mezbon, ukituvchi, doktor) va xokozolar tabiy ravishda ulardagi nafakat Dune karashni (uzgartiradi) shakllantiradi, balki bulgusi ijtimoiy faoliyatga tayorgarlik vazifasini utaydi.
Maxsus tarzda tashkil etillgan treningda esa aloxida vaziyatlar va xar bir uyin ishtirokchisining shaxsiy extiyojlari, ularda individual shakllanishi zarur bulgan sifatlar katta rol uynaydi, va shaxs ataylab u yoki bu ijtimoiy psixologik vaziyatga uzgalar tamonidan tushiriladi.
Guruhiy psixologik trening amaliy psixologiyadagi faol usullarning yig’indisi hisoblanadi. Ular quyidagi holatlarda ishlatiladi: 1) klinik psixoterapiyada nevrozlarni, alkogolizmni va somatik kasalliklarni davolashda; 2) sog’lom insonlar bilan ishlashda, o’zini rivojlantirish uchun yordam va psixologik yordam muhtojlar uchun. Bizning faoliyatimizda ikkinchi holat biz uchun muhimdir. Psixologik lug’atda ijtimoiy psixologik trening amaliy psixologiyaning sohasi sifatida ko’rsatiladi. Bunda muloqot uchun layoqatliligini aniqlash uchun ishlatiladi. Guruhiy psixologik trening nafaqat ijtimoiy psixologiyada, balki keng qo’llaniladigan usullardan biridir. Trening faoliyati bo’yicha yetakchi mutaxassislardan biri hisoblangan
Yu.N.Emelьyanovning fikriga ko’ra trening bu insonlarni turli xil vaziyatlarda oson muloqot qilish imkoniyatini beradigan usullardan biri hisoblanadi. Bunga guruhda o’quv mashqlarini misol qilsa bo’ladi. Hozirgi kunga kelib trening atamasi o’tgan yillardagidan ko’ra kengroq ma’noga ega bo’lmoqda. Neyrolingvistika va akmeologiya bo’yicha yetakchi mutaxassis A.P.Sitnikovning fikriga ko’ra: «Trening bu o’ .uv va o’yin faoliyatini o’zida jam qiluvchi sintetik antropotexnik usuli hisoblanadi». Antropotexnika bu insonning o’z qobiliyatlarini tabiiy ravishda rivojlantirishga qaratilgan jarayon hisoblanadi. Antropotexnikaning uch xil ko’rinishi mavjud: o’qish, o’qitish va o’yin. Treningni ko’p sohalarda ishlatishning asosiy sabablaridan biri bu maqsadlarni kengayishidir. Maxsus boshqaruv treninglarning ko’payishi bu shaxsiy o’sish hisoblanadi. Psixologik trening tushunchasi shunchalik kengdirki u guruhiy psixoterapiya, psixokorrektsiya va o’qitish bilan kesishadi.