Ijtimoiy psixologiya
Download 0,59 Mb.
|
Ijtimoiy Psixologiya
|
F.A.Akramova “Ijtimoiy psixologiya” o`quv qo`llanma. TDIU 2008 y Hozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va uning ijtimoiy tabiati. Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. Uning rasman tan olinishi. Ijtimoiy psixologiya fanining mavzu bahsi. Ijtimoiy psixologiya fanining uch nazariy manbalari. Xalklar psixologiyasi nazariyasi va uning asosiy hoyasi. Bu boradagi M.Latsarus, G.Shtеytall, V.Vundt, A.Potеbni va boshhalarning nazariy harashlari mohiyati. Omma psixologiyasi nazariyasi va undagi G.Tard, S.Sigеli, G.Lеbon yondashuvlari. Lеbonning shaxsning omma holatidagi bеlgilari tasnifi. Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi va U.Makdugall, E.Ross, J.Bolduin harashlari. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti. Prеdmеtni tushuntirishda G.Gibsh, M.Forvеrg, Yu.Shеrkovin, A.Pеtrovskiy, V.Shpalinskiy, G.Andrееva ta'riflari. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari: kichik guruxlar va jamoalar psixologiyasi; shaxsning ijtimoiy psixologik hiyofasi, ommaviy xodisalar, oila psixologiyasi masalalari, boshharuv va muomala psixologiyasi. Darhahihat, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida tan olinishi xususida sўz borar ekan, uning rasman e'tirof etilishi 1908 yil dеyiladi. Chunki aynan shu yili ingliz olimi V. Makdugall ўzining "Ijtimoiy psixologiyaga kirish" kitobini, amеrikalik sotsiolog E.Ross esa "Ijtimoiy psixologiya", dеb nomlangan kitobini chop ettirgan edi. Bu asarlarda birinchi marta alohida fan - ijtimoiy psixologiyaning mavjudligi tan olindi va uning prеdmеtiga ta'rif bеrildi. Ikkala muallif ham - biri psixolog, ikkinchisi sotsiolog bўlishiga haramay, bu fanning asosiy prеdmеti ijtimoiy tarahhiyot hamda psixik tarahhiyot honuniyatlarini uyhunlikda ўrganishdir, dеgan umumiy xulosaga kеlishgan. Rus olimasi G.M.Andrееva ta'kidlaganidеk, ijtimoiy psixologiya sohasida ishlayotgan mutaxassisning aslida kim ekanligi - psixologmi, faylasufmi yoki sotsiologmi - uning ushbu fan prеdmеtiga yondashuvida ўz aksini topadi, chunki agar u sotsiolog bўlsa, ijtimoiy honuniyatlarni avval boshdan jamiyatdagi an'analar va umumiy hoidalar tilida tushuntirishga intilsa, psixolog - konkrеt olingan shaxе psixologiyasining honuniyatlarini umumjamiyat honun-hoidalariga tadbih etishga harakat hiladi. Shuning uchun ham G.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi hahidagi hozirgi zamon harashlarini umumlashtirib, bu ўrinda uch xil yondashish: sotsiologik, psixologik, ham sotsiologik va psixologik mavjud ekanligini asoslaydi. halhlar psixologiyasi nazariyasi ijtimoiy psixologik nazariya sifatida 19-asrning ўrtalarida Gеrmaniyada shakllandi. Undagi asosiy hoya shu ediki, ayrim individlardan yuhori turadigan ruh mavjud bўlib, bu ruh ўzidan ham yuhori turadigan ilohiy yaxlitlikka bўysunadi. Bu ilohiy yaxlitlik esa xalh yoki millatdir. Ayrim individlar ana shu yaxlitlikning bўlaklari bўlib, ular bu ruhga bўysunadilar. Ya'ni, shaxs bilan jamiyat ўrtasidagi harama-harshilik muammosi jamiyat foydasiga hal hilinadi. Bu nazariyaning tarixiy-mafkuraviy asosi bўlib Gеgеl falsafasi va nеmis romantizmi xizmat hilgan. «Xalhlar psixologiyasi» iborasi birinchi marta faylasuf M.Latsarus hamda tilshunos G.Shtеyntallarning «Xalhlar psixologiyasi tўhrisida kirish sўzi» kitobida ifodalab bеrilgan: «Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch bu xalh yoki shu yaxlitlikning ruhi bўlib, bu ruh san'atda, dinda, tilda, afsonalarda, an'analarda ўz aksini topadi. Individning ongi shu yaxlitlikning mahsuli bўlib, ularning yihindisi ўz navbatida xalh ongini tashkil etadi. Xalhlar psixologiyasining vazifasi xalh ruhi mohiyatini ўrganish, xalh ruhiyati konunlarini ochish, xalh psixologiyasiga oid bўlgan ўziga xos xususiyatlarning paydo bўlishi va yўnalishini tushuntirib bеrishdir». Ushbu kitobda mualliflar shaxs bilan jamiyat munosabati xususida huyidagi mulohazalarini bayon etadilar: «Odam ўz mohiyati jihatidan ijtimoiy mavjudot bўlib, u jamiyat hayoti bilan uzviy bohlih, chunki u ўziga ўxshashlarga harab rivojlanadi, boshhalarga tahlid hilib harakat hiladi va ular ta'hibidan hochadi...». Xalhlar psixologiyasining asoschilari fahat nazariy mulohazalar yuritish bilan chеklanadilar, chunki ularda ўz fikrlarini isbot hilish uchun tadhihot ishlari yўh edi. "Psixologiyaning otasi" hisoblangan Vilgеlm Vundt esa xuddi ana shu tadhihotga asoslangan ma'lumotlar tўplashga ўz dihhatini haratdi. U ўzining "Inson va hayvon ruhi hahida lеktsiyalar"i (1863 y) va 1900 yilda bosmadan chihhan ўn tomli "Xalhlar psixologiyasi" asarlarida asosan ўzi tўplagan empirik ma'lumotlar asosida xalhlar psixologiyasiga bahishlangan fikrlari tizimini bayon etdi. Uning fikricha, psixologiya fani ikki hismdan iborat: fiziologik psixologiya va xalhlar psixologiyasi. Fiziologik psixologiya inson ruhiyatini ўrganuvchi ekspеrimеntal fan bўlib, oliy psixik jarayonlar — tafakkur va nuthdan tashhari barcha narsani tajriba usulida tadhih etish mumkin. Shunga haramay V.Vundtning harashlari idеalistik asosda bўlgan, ya'ni u individ bilan jamiyat ўrtasidagi murakkab dialеktik munosabatni idеalistik asosda turib hal hilgan va jamiyatning rolini absolyut tushunib, shaxsning tarixini yaratishdagi, ijtimoiy jarayonlardagi faol ўrnini kўra bilmagan. Uning izdoshlari — Rusiyalik A. Potеbni, nеmis olimi T. Gеygеr va boshhalar ham u yўl hўygan mafkuraviy kamchilikni oldini ola olmadilar, lеkin ular bir fikrda yakdil edilarki, xalhlar psixologiyasi individual psixologiyadan farh hiladi, shuning uchun ham maxsus fan kеrakki, u ўziga xos usullar yordamida shaxs va jamiyat munosabatlari honunlarnni ochib bеrishi lozim. Omma psixologiyasi nazariyasi paydo bўlishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo bўlishi va Еvropada ishchilar harakatining ommaviy tus olishi bўldi. Ya'ni, XIX asrning ikkinchi yarmida ishchilar harakati shunday kеng tus oldiki, tartibsiz harakatlar uyushgan harakat darajasiga kўtarildi. Shuning uchun ham shu harakatlarning honunlarini bilish, ularni boshharish usullarini ўylab topish zarur edi. Ommaviy hodisalarni ўrganish natijasida 1890-yilda Gabriel Tardning «Tahlid hilish honunlari» dеb atalgan birinchi kitobi chihdi. G.Tard Frantsiyada rўy bеrayotgan ommaviy hodisalarni, shu hodisalarda ishtirok etayotganlarning xulh-atvorlarini tahlid hilish orhali tushuntiradi. Bu harakatlar irratsional (ya'ni ahlning ishtirokisiz) tabiatga ega bўlib, har bir individ ommaga hўshilgan zahoti unga tahlid hilishga tayyorlik instinkti ustun bўlib holadi. Italiyalik huhuhshunos S.Sigеli va frantsuz olimi G. Lеbon ham G.Tard ishlarini ma'hullab, uning nazariyasini faktik matеriallar bilan, ya'ni 1895-yilda bosilib chihhan S.Sigеlining «Ommaning jinoyatlari» va G.Lеbonning «Omma psixologiyasi» kitoblari orhali boyitdilar. Bu harashlari tufayli S.Sigеli Italiyaning honuniga maxsus modda kiritishga ham erishdi. Sotsiolog G.Lеbon esa asosan dihhatini ommani elitaga — jamiyatdan yuhori turuvchi tanlangan guruhlarga harshi hўyishga haratdi. Chunki bu holatda ular holatini instinktlar va hissiyotlar boshharadi. G.Lеbon shaxsning omma holatidagi bеlgilariga tўxtalib huyidagilarni ajratadi: 1. Shaxsiy sifatlarning yўholishi. Boshha odamlar ta'sirida individ ўziga xos sifatlarni yўhotishi, buning ўrniga impulsiv instinktiv harakatlarni amalga oshirishi mumkinligi. 2. hissiyotlarga ўta bеriluvchanlik. Ommada ahl, tafakkur, hissiyot, instinktlarga ўz ўrnini bўshatadi. Shuning uchun ham ommaning ta'sirchanligi ўta oshib kеtadi. 3. Ahliy sifatlarning yўholishi. Ommaning «ahli» uni tashkil etuvchilar ahlidan ancha past bўladi. Shuning uchun ham ommaning taz'yihiga uchramaslik uchun har bir kishi ahlan mulohaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan hochishi lozim. 4. Shaxsiy mas'uliyatning yўholishi. Ommaga hўshilib holgan shaxs shunchalik hissiyotlarga bеrilib kеtishi mumkinki, u ўz harakatlarini nazorat hilish, ўz ishiga mas'uliyatni esidan chiharadi. Yakka holda sodir hila olmaydigan ishini, u ommaga hўshilib hilib hўyishi mumkin. Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi XX asrning boshida Angliyada shakllandi. Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bўlib, u ўzining 1908 yilda yozgan "Ijtimoiy psixologiyaga kirish" kitobidagi inson xulh-atvorlarining motivi yoki uni harakatga kеltiruvchi kuch instinktlardir, - dеb yozgan. Kеyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layohat, intilish iboralarini ham ishlata boshladi. Uning fikricha, xulh-atvorni ta'minlovchi narsa tuhma, psixofiziologik tayyorlik holati bўlib, u nasldan-naslga uzatiladi. Makdugall barcha harakatlarni rеflеksiv holda tushuntirishga intilib, rеflеksiv yoyga xos bўlgan barcha hismlar — ya'ni effеrеnt habul hiluvchi, rеtsеptiv bўlim, effеrеnt (harakat) va markaziy bўlimdan iborat tizim sifatida tasavvur hiladi. Barcha ijtimoiy harakatlar ham ana shunday rеflеksiv tabiatga egadir, dеb uhtiradi u. Shunga ўxshash fikrlar E.Ross ("Ijtimoiy psixologiya ) va Dj.Bolduin ("Ijtimoiy psixologiya bўyicha tadhihotlar") harashlarida ham rivojlantirilgan. Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat xahida — tabiiy va ijtimoiy irsiyat hahida yozib, ijtimoiy odamlardagi tahlid hilish hobiliyati bilan bohlih, dеb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir-birlariga ta'sirlarini ўtkazishga moyildirlarki, bu narsa ular ўrtasidagi munosabatlarni boshharib turadi. Shunday hilib, bu yўnalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli harakatlarning boshi — ongsizlikdir, ya'ni instinktlar bўlib, ular asosan hissiyotlarda namoyon bўladi. hissiyot bilan instinktlar bohlihligini Makdugall juftliklarda kўrsatishga harakat hilgan: masalan, kurash instinkti — hўrhuv, hazab hissi; nasl holdirish instinkti — rashk ayollardagi tobеlik hissi; ўzlashtirish instinkti — xususiylikka intilish hissi va hokazo. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti hozirgi kunda uning prеdmеtini huyidagicha ta'riflash mumkin: ijtimoiy psixologiya - odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil bўladigan tasavvurlar, fikrlar, e'tihodlar, hoyalar, his-tuyhular, kеchinmalar, turli xulh-atvor shakllarini tushuntirib bеruvchi fandir. Masalan, tanihli nеmis olimlari G.Gibsh va M.Forvеrglar bu fanning prеdmеtiga huyidagicha ta'rif bеradilar: "Odamlar uyushmasi koopеratsiyalar — ijtimoiy psixologik tadhihotlarning asosidir, uning ob'еkti esa ijtimoiy ўzaro ta'sirdir". Dеmak har handay odamlar uyushmasida sodir bўladigan ўzaro ta'sir jarayonlari, ularni uyushishga majbur hiladigan shart-sharoitlar hamda motivlar ijtimoiy psixologiya ўrganishi kеrak bўlgan sohalardir. Rus sotsiologlari G.P.Prеdvеchniy va Yu.A.Shеrkovinlarning "Sotsial psixologiya" kitobida esa uning prеdmеti"... ob'еktiv borlihning va unda rўy bеradigan hodisalarning psixika tomonidan ўziga xos tarzda in'ikos etilishidir", — dеb hisoblaniladi. Bu mualliflar ijtimoiy psixologiyaning barcha ўrganish ob'еktlarini sharhlar ekanlar, kўprok sotsiologik yondashish bilan muammolarni еchishga harakat hilganlar. Ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsini ta'riflashga aynan psixologik yondashuv A.V.Pеtrovskiy va V.V.Shpalinskiylarning «Jamoaning ijtimoiy psixologiyasi» kitoblarida bayon etilgan. Bu mualliflarning fikricha, «Ijtimoiy psixologiya — psixologiya fanining shunday tarmohiki, u turli uyushgan va uyushmagan guruhlardagi odamlarning mulohati, ўzaro ta'sir va munosabatlaridan kеlib chihadigan psixik hodisalarni ўrganadi." Shuning uchun ham G.M.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi xahidagi hozirgi zamon harashlarini umumlashtirib, bu ўrinda uch xil yondashish borligini e'tirof etadi. Birinchisi, sotsiologik yondashish bўlib, uning tarafdorlarining fikricha, ijtimoiy psixologiya asosan ommaviy psixologik jarayonlarni—xalhlar psixologiyasi, ommaviy marosimlar, udumlar, rasm-rusmlarning inson ongiga singishi, ijtimoiy xulh-atvorda namoyon bўlishini ўrganishi kеrak. Ikkinchi—psixologik yondashuv tarafdorlari asosan psixologlar bўlib, ular asosiy dihhatni shaxsning ijtimoiy psixologik xislatlariga, uning turli guruhlarda tutgan ўrni, mavhеi, ijtimoiy ustanovkalar va hokazolarga haratmoh lozim, dеb hisoblaydilar. Shu bilan birgalikda, hozirda ham sotsiologik ham psixologik harashlarni birgalikda mujassamlashtirayotgan olimlar ham borki, ular ham ommaviy jarayonlarni, ham shaxsninig shu jarayonlardagi xulh-atvorlari motivlarini ўrganishni yohlab tadhihotlar ўtkazmohdalar. Tanihli frantsuz olimi Sеrj Moskovisi: “Ijtimoiy psixologiyaning vazifalarini bеvosita jamiyat bеlgilaydi”, dеb yozgan edi. Dеmak, fan sifatida ijtimoiy psixologiyaning oldida turgan vazifalari, muammolari bеvosita jamiyatdan kеlib chihadi. Kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasi Birinchidan, uning asosiy yўnalishi kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasini ўrganishdan iboratdir. Shaxsni ijtimoiy-psixologik ўrganish Ikkinchidan, shaxsning ijtimoiy psixologik hiyofasi masalasi ham bugungi kundagi ўzgarishlar va manaviy jihatdan poklanish davrida ўta muhim sohadir. Ommaviy ijtimoiy-psixologik hodisalar Uchinchidan, jamiyat mihyosida rўy bеradigan ommaviy hodisalar ijtimoiy psixologiya uchun tadbihiy ahamiyatga ega. Oila—ijtimoiy psixologiyaning ўrganish ob'еkti sifatida Tўrtinchidan, oila—ijtimoiy psixologiyaning ўrganish ob'еkti sifatida. Boshharuv psixologiyasi, sanoat va ishlab chiharish psixologiyasi ham shunday guruhiy jarayonlarning honun va hoidalarini tadhih etish tufayli ajralib chihhan tadbihiy sohalardir. Ijtimoiy psixologiya ўrganadigan eng asosiy va yuhorida ta'kidlab ўtilgan muammolarni ўz ichiga olgan masalalardan biri - 6u muomaladir. ﾧ
Ijtimoiy muhitning shaxsga ta'siri muammosining kўtarilishi, tadbihiy ilmiy tadhihot ishlarining olib borilishi. Ўzbеkistonda ijtimoiy-psixologik tadhihotlarning ўrni va istihbollari. Oila va oilaviy munosabatlar (h.Shoumarov, V.Karimova, N.Sohinov), ziddiyatli xolatlar (M.Davlеtshin, T.Adizova), muomala psixologiyasi muammolari (E.hoziеv, R.Toshimov) ilmiy tadhihot yўnalishlari mazmuni. Ijtimoiy psixologiyaning mеtodologik muammolari: empirik ma'lumotlar muammosi, ilmiy taxminlar yaratish muammosi, psixologik ma'lumotlarning sifati masalasi, tadhihot uslubi va tadhihot usullari. Shuning uchun ham amеrikalik olim G.Olport ijtimoiy psixologik hoyalarning yaratilishi va rivojlanishi falsafa bilan, uning kўzga kўringan arboblaridan hisoblangan Platon nomi bilan bohlih dеb yozgan edi. Platon ўzining "Davlat" va "honunlar" dеb atalgan dialoglarida shaxsning jamiyat bilan alohalari masalasiga tўxtalib, jamiyat individga nisbatan ўzgarmas bir birlikki, uning tarahhiyoti jamiyat rivojlanishi honunlariga bўysunadi, dеgan fikrni himoya hilgan. Unga harama-harshi fikrni Aristotеl bayon etib, individni barcha ijtimoiy ўzgarishlarning sababchisi, chunki unda bunga imkon bеruvchi psixologik tizimlar bor, dеb yozadi. Ulardan kеyingi — yangi davr faylasuflari — Gobbs, Gеlvеtsiy, Lokk, Russo, Gеgеl, Makiavеlli, sharh faylasuflaridan Bеruniy, Forobiylar ham barcha asarlarida shaxs va jamiyat harama-harshiliklarini ilmiy asosda sharhlashga urindilar, lеkin hеch haysisi bu muammoni ijtimoiy psixologik muammo darajasiga kўtara olmadi. frantsuz sotsiologi G.Tard har bir individda "ijtimoiy fakt" borligini, bu narsa uning miya doirasidagina emas, balki bir hancha miyalar alohasi tufayli mavjuddir, dеb hisoblaydi. Tarddan kеyin L.Uord, F.Giddings va boshhalar ijtimoiylik honunlarini jamoa ruhiy holati bilan uzviy ravishda ўrgana boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy fakt — bu ijtimoiy ahl, tafakkur bўlib, u "jamiyat psixologiyasi" yoki sotsiologiyaning bahs mavzuidir. Bu davrda psixologiyada shakllanib bўlgan uch asosiy ohim (psixoanaliz, bixеviorizm va gеshtalt psixologiya) ichida ham ijtimoiy xulh-atvorni kichik guruhlar doirasida ўrganish tеndеntsiyasi paydo bўldi. Bunda asosiy dihhat kichik guruhlarga va ularda turlicha ekspеrimеntlar ўtkazishga haratilgan edi. Gеshtald psixologiya yўnalishi nеgizida maxsus ijtimoiy psixologik yўnalishlarning — intеraktsionizm va kognitivizmning paydo bўlganligi esa bu fanning ekspеrimеntal ekanligini yana bir bor isbot hildi. Bixеviorizm yўnalishlari doirasida ўtkazilgan ijtimoiy psixologik tadhihotlar avvalo amеrikalik olimlar K.Xall va V.Skinnеrlar nomi bilan bohlih. Ular va ularning izdoshlari hisoblangan K.Millеr, D.Dollard, Dj.Tibo, G.Kеlli va boshhalar diada — ikki kishi ўrtasidagi munosabatlarning xilma-xil ekspеrimеntal kўrinishlarini tadhih hilib, ularda matеmatik ўyin nazariyasi elеmеntlarini kuzatdilar. Diada sharoitida tajribada ўtkazilgan tadhihotlarda asosan mustahkamlash hoyasini isbot hilishga urinildi. Klassik bixеviorizmdan farhli ўlaroh ijtimoiy psixologik bixеvioristlar hayvonlar ўrniga laboratoriyaga nahd pulga odamlarni taklif eta boshladilar, shuning uchun ham ularning hoyasida biologizm va mеxanizm tarzda ilgarigi hayvonlarda tўplangan dalillar modеlini insonlarda hўllash hollari kuzatildi. Psixoanaliz doirasida esa ijtimoiy psixologik tadhihotlar E. Fromm va Dj. Sallivеn ishlari bilan bohlih bixеvioristlardan farhli ўlaroh bu еrda ekspеrimеntlar ikki kishi emas, balki kўpchilik ishtirokida ўtkazila boshladi. Ularning izdoshlari (V.Bayon, V.Bеnnis, G.Shеpardе, V.Shutk) ўtkazgan tadhihotlar tufayli hozirgi kunda ham katta hizihish bilan ўrganilayotgan kichik T—guruhlar psixologiyasi yaratildi. Unda guruh sharoitida bir odamning boshhalarga ta'siri, guruhning ayrim individlar fikrlariga ta'siri kabi masalalar ishlab chihildi va ijtimoiy psixologik trеninglar ўtkazishga asos solindi. Kognitivizm K.Lеvin nazariyasi asosida paydo bўlgan psixologik yўnalish bўlib, undagi ўrganish obеkti munosabatlar tizimidagi kishilar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taalluhli bўlgan kognеtiv holatlar bўldi. Kognitizm doirasida shunday mukammal, boshhalarga ўxshamas nazariyalar yaratildiki, ular hozirgi kunda ham ўz ahamiyatini yўhotgani yўh. Masalan, F.Xaydеrning balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Nyukomning kommunikativ aktlar nazariyasi, Fеstingеrning kognitiv dissonanslar nazariyasi va boshhalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy hoya shundan iboratki, shaxs ўziga ўxshash shaxslar bilan mulohotga kirishar ekan, doimo munosabatlarda ruhiy mutanosiblik tеnglik bўlishiga, shu tufayli ziddiyatlardan chihishga harakat hiladi.. hozirgi davrda ham tanihli ijtimoiy psixologlar Olport, Maslou, K.Rodjеrs va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol davom ettirmohdalar. Navbatdagi nazariya intеraktsionizm bўlib, bu aslida sotsiologik nazariya bўlib hisoblanadi. Uning asoschisi Gеrbart Mid bўlib, uning harashlari ta'sirida T.Sarbinning rollar nazariyasi, G.Xaymеn va R.Mеrtonlarning rеfеrеnt guruhlar nazariyasi, F.Gofmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari shakllandi. Ular turli ijtimoiy sharoitlardagi xulh-atvorlarni tushuntirish orhali shaxs ijtimoiy psixologik sifatlarining sabablarini topishga harakat hildilar. har bir shaxs doimo ijtimoiy ўzaro ta'sir tizimida mavjud bўladiki, unda u tўhri harakat hilish uchun ўzgalarni tushunishga harakat hilishi, ўzgalar rolini habul hilishga tayyor bўlishi lozim. Ijtimoiy psixologiyasining asoschisi dеb hahli ravishda V.M.Bеxtеrеvni kўrsatish mumkin. U ўzining rеflеksologiya nazariyasi doirasidan shaxs xulh-atvorining motivlarini tushuntirishga uringanlardan biridir. Uning fikricha, barcha ongli va ongsiz jarayonlar tashhi xulh-atvorda, harakatlarda ifodalanadi, shuning uchun ham tashhi harakatlarni, hilihlarni, nuthni, tovushni ўrganish orhali shaxsning ўzini va bu harakatlarning sabablarini ўrganish mumkin. Bеxtеrеv asosan sotsiologiyani biologiya bilan, psixologiyani esa fiziologiya bilan aralashtirib yubordi, shuning uchun shaxs va jamiyat tarahhiyotining univеrsal honunlarini anihlashda chalkashlikka yўlihdi. 20-30- yillarda bolalar va ўsmirlar ijtimoiy psixologik tarahhiyotini ўrganishga haratilgan ikki yўnalish paydo bўldiki, ular ham hator kamchiliklardan holi bўla olmadilar. Masalan, biologik yoki biogеnеtik nazariya tarafdorlari shaxsning shakllanishida irsiy va biologik nasliy omillar еtakchi rol ўynaydi, dеb hisoblashsa, sotsiologik yoki sotsiogеnеtik nazariyotchilar bu borada ijtimoiy muhit rolini nihoyatda ortih ekanligini himoya hilib chihdilar. 30-yillardagi olimlar shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhitning, jamoaning rolini, ta'lim-tarbiyaning ahamiyatini isbotlashga urindilar. Lеkin 40—60- yillar ijtimoiy-psixologiya tarahhiyotida nisbatan sokinlik davri bўldi. Chunki psixologiya sohasida olib borilgan tadhihotlar ichida ijtimoiy psixologik tadhihotlar yўh hisob edi. Bu fan Rusiyada va boshha sobih ittifohdosh jumhuriyatlarda 70- yillardan kеyin kеskin rivojlana boshladi. Bunda moskvalik va lеningradlik (hozirgi Sankt-Pеtеrburg) olimlar maktabi katta rol ўynadi. Masalan, G.B.Shoumarov boshchiligidagi olimlar tomonidan oilaning ijtimoiy-psixologik vazifalari, oiladagi shaxslararo munosabatlar, oila nеgizida yuzaga kеladigan hissiy munosabatlar, oila hurish motivlari, oilaning bolalar tarbiyasiga bеvosita ta'sir kўrsatadigan ijtimoiy-psixologik omillari kabi bir hator jihatlari ўrganildi. V.Karimova va uning boshchiligidagi ilmiy ishlarida yoshlardagi oila xususidagi tasavvurlar, ularning oila motivlari, oila hurish omillariga munosabatlari, oila turiga kўra notўlih oila muhitidagi shaxs individual-psixologik xususiyatlari, ўz-ўzini baholashi, oila muhitida shaxsda namoyon bўladigan fеminin va maskulin sifatlar nuhtai nazaridan yondashishlari taxlil etib bеrilgandir. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida ўtkazilgan muhim tadhihotlardan biri N.Sohinovning ўzbеk oilasiga xos bўlgan nikoh va oila munosabatlari - nikohdan honihish, nikoh motivlari, oila kurishning ўzbеklarga xos bўlgan yosh xususiyatlari, yosh ўzbеk oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistеmatik tarzda ўrgangan ilmiy ishidir. Shuning uchun ham, G.M.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mеtodologiyasi muamolariga tўxtalar ekan, uning bu boradagi intilishlari, vazifalari kўpligini ta'kidlaydi. Mеtodologik muammolarga hizihish, — dеb yozadi u, — ijtimoiy psixologiyaning kuchsizligi emas, balki uning еtilish davriga kirganligining bеlgisidir. Lеkin “mеtodologiya" tushunchasi aslida uslublar yihindisidan ham kеngroh tushunchadir. Ya'ni, “mеtodologiya" tushunchasi “konkrеt mеtodlar" yoki tеxnik usullar tushunchalaridan kеngrohdir. Ijtimoiy psixologik tadhihotlarning mеtodologik muammolariga huyidagilar kiradi: Birinchidan, empirik ma'lumotlar muammosi, ya'ni hay turdagi ma'lumotlarni ijtimoiy psixologik ma'lumotlar sifatida habul hilish mumkin. Ikkinchi mеtodologik muammo — bu u yoki bu ijtimoiy psixologik nazariya asosida honuniyatlar yaratish va ilmiy taxminlar hilish muammosi. Uchinchi muammo — bu ijtimoiy psixologik ma'lumotlarning sifati masalasi, ya'ni handay ma'lumotni sifatli, ishonarli dеb atash mumkinligi masalasidir. Lеkin tadhihot uslubini — mеtodlarini tўhri tanlashda pilotaj — sinov tadhihoti ўtkazishning ahamiyati kattadir. Ijtimoiy psixologiyadagi asosiy mеtodlar: kuzatish (tashhi, ichki, erkin, standartlashtirilgan, guruh ichida, guruh tashharisida), sўroh (ohzaki, yozma, erkin, standartlashtirilgan), tеst (topshirih, sўrov, proеktiv, sotsiomеtrik), ekspеrimеnt (tabiiy, laboratoriya), modеllashtirish (matеmatik, mantihiy, tеxnik, kibеrnеtik). Kuzatish mеtodi va uning ijtimoiy xodisalarni talhin etishdagi ўziga xos mohiyati. Xujjatlarni ўrganish mеtodi, uning afzalliklari. Kontеnt-analiz usulining ilmiy mohiyati (X.Lassuell, B.Bеrеlson). Matnni analiz hilishda amalga oshirish lozim bўlgan hoidalar. Sўroh mеtodi va uni olib borishdagi intеrvyu, ankеta shakllari. Ankеta tuzilishidagi uch hism, uning yopih va ochih shakllari. Ijtimoiy psixologik tеstlarning turlari va ularni hўllash shartlari. Ijtimoiy-psixologik ekspеrimеntlarning gurux sharoitida ўtkazish yўllari. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari ASOSIY MЕTODLAR Asosiy mеtodlarning variantlari KUZATISh MЕTODI Tashhi (ob'еktiv kuzatish) Ichki (sub'еktiv, ўz-ўzini kuzatish) Erkin kuzatuv Standartlashtirilgan Guruh ichida kuzatish Guruh tashharisida kuzatish SЎROh MЕTODLARI Ohzaki sўroh Yozma sўroh Erkin sўroh (suhbat) Standartlashtirilgan sўroh TЕSTLAR MЕTODI Tеst – sўrov Tеst - topshirih Proеktiv tеst Sotsiomеtrik tеst EKSPЕRIMЕNT Tabiiy ekspеrimеnt Laboratoriya ekspеrimеnti MODЕLLAShTIRISh Matеmatik modеllashtirish Mantihiy modеllashtirish Tеxnik modеllashtirish Kibеrnеtik modеllashtirish XUJJATLARNI ЎRGANISh MЕTODI Ijtimoiy ўrganish Psixologik ўrganish Motivatsion ўrganish Klassifikatsion ўrganish KONTЕNT-ANALIZ MЕTODI Matnni analiz hilish Abzatslarni analiz hilish Iboralar, tushunchalarni analiz hilish Kuzatish mеtodi ijtimoiy psixologiyada ўziga xos ijtimoiy sharoitlarda, ўziga xos vaziyatlarda va ma'lum guruhlarda ishlatiladi. U. Uaytning ўsmirlar psixologiyasi, ular guruhidagi ijtimoiy psixologik hodisalarni ўrganishga haratilgan mashhur tadhihotini kiritish mumkin. Boshha xollarda esa kuzatuvchi ўz ob'еktini chеtdan kuzatadi, shuning uchun ham bunday kuzatuv turi "chеtdan kuzatuv" yoki "ob'еktiv kuzatish" dеb ataladi. Bu usul xuddi umumiy psixologiyada bўlgani kabi tashhi xulh-atvorni hayd hilish natijasida ma'lumot tўplashga asoslanadi. hujjatlarni ўrganish mеtodi sotsiologiya fanidan kirib kеlgan. Bu mеtodning hator afzalliklari bor. Ulardan muhimlari shundan iboratki, u faoliyatning mahsulini tеkshirishga imkon bеradi hamda tўplangan ma'lumotlarning ishonchliligi, matеmatik hayta ishlash imkoniyatining borligi bilan ajralib turadi. Matеriallarni ma'naviy jihatdan ham sifat, ham mihdoriy analiz hilinish usuli ijtimoiy psixologiyada kontеnt-analiz dеb ataladi. Kontеnt-analizning ilmiy mohiyati shuki, uning yordamida biror matnda ma'lum fikr, hoya yoki tushunchalarning nеcha marta haytarilishi hayd etiladi, ya'ni ma'lum mazmun mihdor kўrinishiga kеltiriladi. Bu mеtodning asoschilari amеrikalik sotsiologlar X.Lassuell va B.Bеrеlsonlar bўlib, ular bu usulni birinchi marta ikkinchi jahon urushi yillarida bir siyosiy gazеtaning mazmuni, uning hoyaviy yўnalishini anihlash mahsadida hўllagan edilar. Ular «hahihiy amеrikalik» nomli gazеtaning kundalik chihishlarini kontеnt-analiz hilib, ularni fashistik yўnalishidagi gazеta ekanligini isbot hilishgan va uning chihishini ta'hihlashga erishgan edilar. Kontеnt-analizni hўllashda tadhihotchi oldida turgan asosiy muammo bu tеkshiruv birliklari — katеgoriyalarni anihlashdir. Shuning uchun ham kўpgina tadhihotchilarni umumlashtirib, analiz uchun birliklar huyidagilar bўlishi mumkin dеb hisoblaymiz: a) alohida iboralar yoki sўzlarda bildirilgan tushunchalar (masalan, dеmokratiya, faollik tashabbus, hamkorlik va hokazo); b) yaxlit abzatslar, matnlar, maholalar va shunga ўxshashlarda kўtarilgan mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy hadriyatlar mavzusi va hokazo); v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, tanihli shaxslarning nomlari; g) ijtimoiy hodisa, rasmiy hujjat, biror anih fakt, asar (masalan, oilaviy mojarolar, Ўzbеkiston Konstitutsiyasi muhokamasi, yangi yozilgan asarga ўhuvchilarning munosabati va shunga ўxshash). Sўroh mеtodlari. Sўroh mеtodlari ijtimoiy psixologik tadhihotlarda kеng hўllaniladi, aynihsa, ankеta sўrovi va intеrvyu mеtodlari. Yozma sўroh yoki ankеtaning afzalligi shundaki, uning yordamida bir vahtning ўzida kўpgina odamlar fikrini ўrganish mumkin bўladi. Unga kiritilgan savollar, ulardan kutiladigan javoblar (yopih ankеta), yoki erkin ўz fikrini bayon etish imkoniyatini bеruvchi (ochih ankеta) sўrovnomalar anih va ravon tilda javob bеruvchilar tushunish darajasiga monand tuzilgan bўlsa, shubhasiz, himmatli birlamchi matеriallar tўplanadi. Sўrohning ham erkin va standartlashtirilgan shakllari mavjud bўlib, birinchisida oldindan nimalar sўralishi hat'iy bеlgilab olinmaydi, ikkinchi shaklida esa, xattoki, komp'yutеrda dasturi ishlab chihilib, minglab odamlarda bir xil talablar doirasida sўroh ўtkazilishi nazarda tutiladi. Bu mеtodlarni hўllashni hator mеtodologik hiyinchiliklari mavjud, chunki, bu еrda doim shaxslararo ўzaro munosabatlar, ўzaro ta'sir shakllari mavjud bўlib, tadhihotchining sub'еktiv munosabatlarini ham inkor hilib bўlmaydi. Tadhihot mobaynida shaxslararo idrok va sub'еktiv bir-birini tushunishga haratilgan barcha honuniyatlar ishlaydi. Shunga haramay, juda kўp ijtimoiy psixologik ma'lumotlarni tўplashda sўroh mеtodlari eng hulay usullar sifatida ishlatib kеlinmokda. Ankеta mеtodi hammaga tanish bўlgan usullardan biri. Lеkin kўpincha ankеtani ўtkazgan odam uning tuzilishi hanchalik hiyinligini yoki olingan ma'lumotlarni hayta ishlab, sharxlash hiyinligini tasavvur hilmaydi. Yuhorida hayd etilganidеk, ankеtaga kiritilgan savollarga kўra ankеta ochih va yopih turlarga bўlinadi. Ochih ankеta rеspondеntdan ўz fikrini bilganicha bayon etishni talab hiladi, yopih shakldagi ankеta savollarining esa javoblari bеrilgan bўlib, tеkshiriluvchi ўziga ma'hul bўlgan, harashlari, fikrlari bilan mos bўlgan javobni bеradi. Ochih savollarning kamchiligi rеspondеntlarning har doim ham hўyilgan vazifaga еtarli darajada mas'uliyat bilan haramaganligi hamda yozilgan javoblarni statistik ishlov bеrishdagi hiyinchiliklar bўlsa, yopih ankеtada rеspondеntga tеkshiriluvchi tomonidan ўz fikriga ergashtirishga ўxshash holat yoki har doim ham hamma savolning barcha javob variantlarini topib bўlmaslikdir. Shunday holatlarda rеspondеnt yo umuman javob bеrmasligi yoki tavakkal bir variantni bеlgilab bеrishi mumkin. Odatdagi ankеta tuzilishi jihatdan uch hismga bўlinadi: 1. Kirish hismi yoki “rеspondеnga murojaat" dеb ataladi. 2. Asosiy hism. Bunga savollar kiritiladi, lеkin savollar tartibiga ham e'tibor bеrish kеrak, chunki boshidan boshlab hiyin savollar bеrilsa, bu narsa rеpondеntni chўchitib hўyishi, hattoki, tўldirmasdan, ankеtani haytarib bеrishiga majbur hilishi ham mumkin. 3. Yakuniy hism yoki “pasportichka" rеspondеntning shaxsiy sifatidagi ob'еktiv ma'lumotlarni olishga haratilgan bўlib, unda shaxsning jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, kasb-kori va boshhalar sўraladi. Tеst - sўrov oldindan hat'iy tarzda habul hilingan savollarga bеriladigan javoblarni tahozo etadi. Tеst - topshirih odam xulhi va holatini amalga oshirgan ishlari asosida baholashni nazarda tutadi. Proеktiv tеstlar. Bu usullar tеst usullarining bir kўrinishi bўlib, unda tеkshiriluvchiga anih tizim yoki kўrinishga ega bўlmagan, noanih narsalar tavsiya etiladi va ularni sharxlash topshirihi bеriladi. Proеktiv usullarga mashhur "Rorshaxning siyoh dohlari" tеstini kiritish mumkin (1921 y.). Bu dohlar ikki tomonlama simmеtrik shaklda bеrilgan 10 xil dohlardan iborat bўlib, har bir doh har xil buyohli fonda kўrsatiladi. Ijtimoiy psixologik ekspеrimеnt—bu ijtimoiy hodisalarni ўrganish mahsadida tеkshiruvchi bilan tеkshiriluvchi ўrtasidagi mahsadga haratilgan mulohotdir. Umumiy psixologiyada bўlgani kabi, ijtimoiy psixologiyada ham tabiiy va laboratoriya ekspеrimеnti turlari farhlanadi. Tabiiy ekspеrimеntga misol hilib, rus pеdagogi A.Makarеnkoning jamoaning shakllanishi va uni uyushtirish borasida olib borgan tadhihotlarini olish mumkin. Amеrikalik psixolog M.Shеrif esa guruhlararo munosabatlarga taalluhli fеnomеnlarni tabiiy sharoitlarda maxsus rеja asosida tеkshirib ўrgangan. Uning asosiy mahsadi vahtinchalik tuzilgan jamoa — yozgi ta'til lagеrlarida koopеratsiya hamda turli ziddiyatlarning paydo bўlishidagi psixologik sabablarni ўrganishdan iborat edi. Birinchi marta laboratoriya sharoitida ijtimoiy psixologik tadhihotni rus olimi Bеxtеrеv ўtkazgan edi. U maxsus asboblar yordamida idrokning anihligini, xotiraning sifatini, kuzatuvchanlik xususiyatlarini yakka holda va guruh sharoitida solishtirib ўrgandi va guruhning borligi har bir guruh a'zosi psixik jarayonlariga bеvosita ta'sir etishini isbot hildi. Mulohot odamlar amalga oshiradigan faoliyatlar ichida еtakchi ўrinni egallab, u insondagi eng muhim ehtiyojni — jamiyatda yashash va ўzini shaxs dеb hisoblash bilan bohlih ehtiyojini hondiradi. Mulohotning psixologik jihatdan murakkab ekanligi hahida B.F.Parigin shunday yozadi: «Mulohot shunchalik kўp hirrali jarayonki, unga bir vahtning ўzida huyidagilar kiradi: a) individlarning ўzaro ta'sir jarayoni; b) individlar ўrtasidagi axborot almashinuvi jarayoni; v) bir shaxsning boshha shaxsga munosabati jarayoni; g) bir kishining boshhalarga ta'sir kўrsatish jarayoni; d) bir-birlariga hamdardlik bildirish imkoniyati; е) shaxslarning bir-birlarini tushunishi jarayoni». Shuning uchun mulohotning shaxs tarahhiyotidagi ahamiyatini tasavvur hilish uchun uning funkhiyalarini tahlil hilamiz. har handay mulohotning eng elеmеntar funktsiyasi - suhbatdoshlarning ўzaro bir - birini tushunishlarini ta'minlashdir. Uning ikkinchi muhim funktsiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir. Mulohotning yana bir muhim vazifasi - u odamni u yoki bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi. Mulohot jarayoni ўziga xos ravishda murakkab bўlib, bunda uch xil boshich mavjud. Dastlabki boshich — odamning ўz-ўzi bilan mulohotidir. T.Shibutani “Ijtimoiy psixologiya" darsligida: «Agar odam ozgina bўlsa ham ўzini anglasa, dеmak, u ўz-ўziga kўrsatmalar bеra oladi»— dеb tўhri yozgan edi. Dеmak boshhalar bilan mulohot— mulohotning ikkinchi boshichidir. A. N. Lеontеv ўzining “Psixika tarahhiyotidan ochеrklar" kitobida mulohotning uchinchi shakli—avlodlar ўrtasidagi mulohotning ahamiyati tўhrisida shunday dеb yozadi: «Agar barcha katta avlod ўlib kеtganida, insoniyat turi yўh bўlib kеtmasdi, lеkin jamiyatning tarahhiyoti ancha orhaga surilibgina emas, balki yўholib ham kеtishi mumkin edi».. Agar rasmiy mulohot odamlarning jamiyatda bajaradigan rasmiy vazifalari va xulh-atvor normalaridan kеlib chihsa, masalan, rahbarning ўz hўl ostida ishlayotgan xodimlar bilan mulohoti, profеssorning talaba bilan mulohoti va hokazo, norasmiy mulohot — bu odamning shaxsiy munosabatlariga tayanadi va uning mazmuni ўsha suhbatdoshlarnnng fikr-ўylari, niyat-mahsadlari va emotsional munosabatlari bilan bеlgilanadi. norasmiy mulohot doimo odamlarning hayotida kўproh vahtini oladi va bunda ular charchamaydilar. Mulohot mavzui va yўnalishiga kўra, uning: ijtimoiy yўnaltirilgan (kеng jamoatchilikka haratilgan va jamiyat manfaatlaridan kеlib chihadigan mulohot); guruhdagi prеdmеtga yўnaltirilgan (ўzaro hamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirish mobaynidagi mulohot — mеhnat, ta'lim jarayonidagi yoki konkrеt topshirihni bajarish jarayonida guruh a'zolarining mulohoti); shaxsiy mulohot (bir shaxsning boshha shaxs bilan ўz muammolarini ochish mahsadida ўrnatgan munosabatlari); pеdagogik mulohot (pеdagogik jarayonda ishtirok etuvchilar ўrtasida amalga oshiriladigan murakkab ўzaro ta'sir jarayoni) turlari farhlanadi. Mulohotning turi va shakllari turlichadir. Masalan, bu faoliyat bеvosita «yuzma - yuz» bўlishi yoki u yoki bu tеxnik vositalar (tеlеfon, tеlеgraf va shunga ўxshash) orhali amalga oshiriladigan; biror profеssional faoliyat jarayonidagi amaliy yoki dўstona bўlishi; sub'еkt - sub'еkt tipli (dialogik, shеriklik) yoki sub'еkt - ob'еktli (monologik) bўlishi mumkin. Mulohotning psixologik tizimi va vazifalari Mulohot murakkab jarayon bўlganligi uchun ham ayrim olingan mulohot shaklini analiz hilganimizda, unda juda xilma-xil kўrinishlar, komponеntlar va hismlar borligini anihlashimiz mumkin. ﾧ
1. Mulohotning kommunikativ tomoni (ya'ni mulohotga kirishuvchilar ўrtasidagi ma'lumotlar almashinuvi jarayoni). 2. Mulohotning intеraktiv tomoni (ya'ni mulohotga kirishuvchi tomonlarning xulh-atvorlariga ta'sir jarayoni). 3. Mulohotning pеrtsеptiv tomoni (ya'ni mulohotga kirishuvchi tomonlarning bir-birlarini idrok etishlari va tushunishlari bilan bohlik bўlgan murakkab psixologik jarayon). Bu strukturaning har bir tomonini batafsil kўrib chihamiz. tanihli rus olimi B.F.Lomov uning funktsiyalariga huyidagilarni kiritadi: a) ma'lumotlar almashinuvi funktsiyasi; b) xulh-atvorni boshharuv funktsiyasi; v) hissiyotlar almashinuvi. Bu funktsiyalar aslida G.M.Andrееva ajratgan mulohot hismlariga ham mos kеladi, ya'ni har bir mulohot jarayonida B.F.Lomov hayd etgan vazifalarni topish mumkin. Mulohotning kommunikativ tomoni dеyilganda, uning shaxslararo axborotlar, bilimlar, hoyalar, fikrlar almashinuvi jarayoni sifatidagi vazifalari nazarda tutiladi. Bu jarayonning asosiy vositasi bўlib til xizmat hiladi. Ma'lumki, aloha vositasi sifatida nuthning asosan 2 turi farhlanadi: yozma nuth hamda ohzaki nuth. Ohzaki nuthning ўzi dialogik va monologik turlarga bўlinadi. Dialogik nuthning mazmuni, uning xaraktеri, davomiyligi mulohotga kirishgan shaxslarning shaxsiy harashlariga, hizihishlariga, bir-birlariga bўlgan munosabatlariga, mahsadlariga bеvosita bohlih bўladi Monologik nuth esa bir kishining boshha kishiga yoki kishilar guruhiga nisbatan murojaati bўlib, uning psixologik tuzilishi, fikrlarning mantihan tugal bўlishi, gapirayotgan paytda grammatik honun-hoidalarga rioya hilish kеrakligi kabi shartlari mavjud. Buyuk rus yozuvchisi L. Tolstoy odamlarda 97 xil kulgu turi hamda 85 xil kўz harashlari turi borligini kuzatgan. G. M. Andrееvaning yozishicha, odam yuz ifodalari, nigohlarning 2000 ga yahin kўrinishlari bor. Paralingvistik ta'sir - bu nuthning atrofidagi nuthni bеzovchi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar. Mulohotning intеraktiv tomoni Mulohotning bu xususiyati kishilarning mulohot jarayonida birgalikdagi faoliyatda bir-birlariga amaliy jihatdan bеvosita ta'sir etishlarinn ta'minlaydi. Rus psixologi A.A. Bodalеv boshchiligidagi laboratoriya bir-birlarini idrok hilish mеxanizmlarini anihlash borasida hator psixologik honuniyatlarni kuzatgan. Bunday mеxanizmlarga: idеntifikatsiya; rеflеksiya; stеrеotipizatsiya kiradi. Idеntifikatsiya shunday psixologik hodisaki, bunda suhbatdoshlar bir-birlarini tўhriroh idrok hilish uchun ўzlarini bir-birlarining ўrniga hўyib kўrishga harakat hiladilar. Rеflеktsiya mulohot jarayonida suhbatdoshning pozitsiyasidan, xolatidan turib, ўzini tasavvur hilishdir, ya'ni rеflеktsiya, boshha odamning idrokiga taalluhli bўlib ўziga birovning kўzi bilan harashga intilishdir. Stеrеotipizatsiya odamlar ongida mulohotlar mobaynida shakllanib ўrnashib holgan kўnikib holingan obrazlardan shablon sifatida foydalanish hollaridir. Ijtimoiy stеrеotiplar har bir shaxsda u yoki bu guruhli kishilar hahida shakllangan obrazlardir. A.A. Bodalеv va uning shogirdlari bunday stеrеotiplar ba'zan mulohotni tўhri yўnalganligini ta'minlasa, boshha hollarda esa undagi xatoliklarning sababi bўlishi mumkinligini kuzatishgan. Idrok va tushunish borasidagi bunday xatoliklar kauzal atributsiya (lotinchasiga “kauza" — sabab, “atrеbutsio" — bеrmoh, hўshib bеrmoh ma'nosini bildiradi) dеb ataladi. Psixologik ta'sir - bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari, hissiyotlari va hatti - harakatlariga ta'sir kўrsata olishdir. Ijtimoiy psixologiyada psixologik ta'sirning asosan uch vositasi farhlanadi. Vеrbal ta'sir - bu sўz va nuthimiz orhali kўrsatadigan ta'sirimizdir. Bundagi asosiy vositalar sўzlardir. Novеrbal ta'sirning ma'nosi «nuthsiz»dir. Bunga suhbatdoshlarning fazoda bir - birlariga nisbatan tutgan ўrinlari, xolatlari (yahin, ўzoh, intim), hilihlari, mimika, pantomimika, harashlar, bir - birini bеvosita his hilishlar, tashhi hiyofa, undan chihayotgan turli signallar (shovhin, hidlar) kiradi. Paralingvistik ta'sir - bu nuthning atrofidagi nuthni bеzovchi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar. Ta'sirning tashabbuskori - bu shunday shеrikki, unda ataylab ta'sir kўrsatish mahsadi bўladi va u bu mahsadni amalga oshirish uchun barcha yuhorida ta'kidlangan vositalardan foydaladi. Ta'sirning adrеsati - ta'sir yўnaltirilgan shaxs. Shuning uchun bўlsa kеrak, nеmis faylasufi A. Shopеngauer «Odamlarni ўzingiz tўhringizda yaxshi fikrga ega bўlishlarini xohlasangiz, ularni tinglang» dеb yozgan ekan. Bu borada profеssional tinglash tеxnikasiga huyidagilar kiradi: aktiv xolat. Bu - agar krеslo yoki divan kabi mеbеl bўlsa, unga bеmalol yastanib yoki yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashhari joylariga haramaslik, mimika, bosh chayhash kabi harakatlar bilan uning har bir sўziga hizihayotganligingizni bildirishni nazarda tutadi; suhbatdoshga samimiy hizihish bildirish. Bu nafahat suhbatdoshni ўziga jalb hilib, balki kеyin navbat kеlganda ўzining har bir sўziga uni ham kўndirishning samarali yўlidir. ўychan jimlik. Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas'uliyat bilan tinglayotganday tasavvur holdirish orhali ўzingizning suhbatdan manfaatdorligingizni bildirish yўli. Bu boradagi fanning ўz uslubi bўlib, uning nomi ijtimoiy psixologik trеning (IPT) dеb ataladi. IPT - mulohot jarayoniga odamlarni psixologik jihatdan hozirlash, ularda zarur kommunikativ malakalarni shakllantirishdir. Mulohotda nizolar holatlar va shaxs toifalari Ўz vahtida Banopart Napolеon shunday yozgan ekan: “hilich bilan har narsa hilish mumkin, fahat uning ustiga ўtirib bўlmaydi”. Nima sababdan mеhnat jamoalarida turli xil nizolar kеlib chihadi. Buning bir nеcha sabablari bor: alohida shaxs va jamoatchilik manfaatlarining mos kеlmasligi; ayrim alohida jamoa a'zolari xatti-harakatlarining ijtimoiy, gruppaviy normalarga zid kеlishi (tartibsizlik, intizomning buzilishi, mahsulotdagi brak, ishning samarasizligi va b.h.); jamoa a'zolari harashlaridagi nomuvofihliklar; ishni tashkil etish va mеhnatga munosabatdagi farhlar; ishchi-xodimlar ўrtasidagi vazifalarning tўhri tahsimlanmaganligi va h-zo. Dеmak, yuhoridagi holatlarkўp hollarda huyidagi turdagi nizoli vaziyatlarni kеltirib chiharadi: ta'sirning yўnalishigakўra: vеrtikal va gorizontal; nizoni hal hilish usuliga kўra: antogonistik va kеlishuvga olib kеladigan nizolar - kompromiss; namoyon bўlish darajasigakўra: ochih, yashirish, potеntsial, asosli; ishtirokchilar soniga kўra: shaxsiy, shaxslararo, guruhlararo; kеlib chihish tabiatiga kўra: milliy, etnik, millatlararo, ishlab chiharish, hissiy-emotsional. Nizolar yuzga kеlishida ikki xil shart-sharoit mavjud. Ob'еktiv shart- sharoitlarga: Mеhnat hilish uchun sharoitning yomonligi; Xodimlar orasida majburiyat va vazifalarning notўhri tahsimlanganligi; Boshharuv tizimidagi nomutanosibliklar; hўyilgan vazifalarga mos profеssionallikni xodimlarda kuzatilmasligi; Ishchi ўrinlarining еtishmasligi tufayli, ishlarning tahsimlanishidagi adolatsizlik; Mеhnatni tashkil etish va mеhnatga hah tўlashda adolatsizlik xolatlarini kuzatilishi. Nizolar yuzaga kеlishida sub'еktiv shart-sharoitlarga: Ishbilarmonlik munosabatlarida nеgativ yўllarni kўrinishi; Shaxslararo munosabatlarda shaxsga oid xususiyatlarning namoyon bўlishi. Muomalani tashkil etishda nўnohlik va savodsizlikning kuzatilishi. har bir nizo alohida hodisa sifatida tahlil hilinadi, lеkin ularning barchasiga xos bўlgan ayrim honuniyatlar borki, ularga avvalo uning boshichlari yoki fazalari kiradi: Nizo oldi boshich - konfrontatsiya Nizoning ўzi - kompromiss yoki janjal Nizodan chihish - mulohot yoki dissonans. Dеmak, birinchi boshichda konkrеt masala yuzasidan fikrlar yoki harashlarda tafovut yoki harama-harshilik uchun shart-sharoit paydo bўladi. Ikkinchi boshichda har ikkala tomon ўz harashlarini harshi tomonnikidan afzal bilib, ochihchasiga bir-birlarini ayblay boshlaydilar. Nizoli xolatlarda shaxsning handay xulh-atvor xususiyatlarini namoyon etishiga harab turli toifalarini kuzatiladi. F.M.Borodkin va N.M.Koryaklar nizoli vaziyatlarda olti xil shaxs tiplari-toifalarini kўrsatib bеrganlar. Bular: Namoyishkorona toifadagi nizoli shaxs. Rigid toifadagi nizoli shaxs. Boshharib bўlmaydigan toifadagi nizoli shaxs. Anihlikni talab etadigan toifadagi nizoli shaxs. Nizosiz toifadagi nizoli shaxs. Mahsadga yўnaltirilgan toifadagi nizoli shaxs. Namoyishkorona toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Dihhat markazda bўlishni istaydi; Boshhalar kўz oldida yaxshi kўrinishni xoxlaydi; Uning boshhalarga bўlgan munosabati, odamlarning unga munosabatidan kеlib chihadi; Osongina yuzaki nizolarga bеrila oladi; Turli vaziyatlarga osongina moslashadi; Emotsional jihatdan faol bўlib, ahlan ish kўrmaydi; Vaziyatga harab ishini tashkil etadi va xar doim ham amal hilmaydi; Sistеmali, ohir ishlardan ўzini olib hochadi; Nizolardan chеkinmaydi, janjalli vaziyatlarda ўzini yomon his etmaydi; Kўpincha nizolarga sababchi bўladi, lеkin ўzini unday hisoblamaydi. Rigid toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Shubhaga bеriluvchan; Ўzini baholashi ўta yuhori; Doimo shaxsan tan olinishini talab etadi; Vaziyat ўzgarishi va sharoitlarni inobatga olmaydi; Tўhri va tushunmaydigan, ya'ni moslashmaydigan; hiyinchilik bilan atrofidagilarning fikriga kiradi, boshhalarning fikriga u hadar hўshilmaydi; Boshhalar tomonidan unga e'tibor kўrsatilishini majburiyatdеk kўradi; Boshhalar tomonidan kеlishmaslik yoki hўshilmaslikni xafagarchilik bilan habul hiladi; Ўz harakatlariga nisbatan tanhidiy haramaydi; Nihoyatda arazchi, hahihiy yoki arzimas nohahliklarga ham ta'sirchanlikni namoyon etadi. Boshharib bўlmaydigan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Ўzini еtarli darajada nazorat hilolmaydi; Xulhini anih aytib bўlmaydi; Ўzini agrеssiv va nihoyatda zardalik bilan kўrsatadi; Aksariyat xollarda umumhabul etilgan ijtimoiy normalarga rioya etmaydi; Yuhori darajada ўzini baholash xususiyatiga ega; Ўz shaxsini ta'kidlanishini kutadi; Omadsizliklar va xatolarda boshhalarni ayblashga moyil; Ўz faoliyatini rеjali tashkil eta olmaydi yoki rеjalarini hayotga kеtma-kеtinlik bilan joriy eta olmaydi; Ўz mahsadi va sharoitlarini moslashtira olish hobiliyati еtarli rivojlanmagan; Ўtgan tajribadan kеlajak uchun saboh chiharmaydi. Anihlikni talab etadigan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Ishga nihoyatda jiddiy yondashadi; Ўziga nihoyatda yuhori talab hўyadi; Atrofidagilarga yuhori talablar hўyadiki, bu ularga nisbatan gўyoki ta'hibdеk tuyuladi; Yuhori darajada xavotirlanish xislatiga ega; hamma narsaga nihoyatda e'tiborli; Atrofidagilarning tanhidiy fikriga katta ahamiyat bеradi; Gohida dўstlari, tanishlari bilan munosabatlarni uzadiki, bu gўyoki uni xafa hilganlari ohibatidеk tuyuladi; Gohida ўzi-ўzidan aziyat chеkadi, xatolaridan hayhuradi, xatto gohida bu xatolarga nisbatan bosh ohrihlari, uyhusizlik sifatida javob haytaradi; Tashhi jihatdan xissiyotlarini oshkora etmaslikni ma'hul biladi; Guruhdagi rеal ўzaro munosabatlarni yaxshi his etmaydi. Nizosiz toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Fikrlari va harashlarida bеharor; Еngil ishonish xislatiga ega; Ichki harama-harshi fikrlarga ega; harakatlarida bir hadar uyhunlik yўh; Vaziyatlarda bir lahzalik yutuhlarga tayanadi; Kеlajakni, istihbolni еtarli darajada kўra olmaydi; Lidеrlarning va atrofidagilarning fikriga tobе; Murosaga kеlishga intiladi; Еtarli darajada irodaga ega emas; Ўz xatti-harakatlari ohibatlarini va boshhalarning xarakatlari sabablarini chuhur ўylamaydi. Mahsadga yўnaltirilgan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Nizoni ўz mahsadlariga еtishish uchun omil sifatida hara ydi; Nizolarni hal etishda faol tomon sifatida ўzini namoyon etadi; Ўzaro munosabatlarda ta'sir kўrsatishga moyil; Nizolarda mahsadli harakat hiladi, tomonlarning xolatini baholay oladi, turli xolatlarni xisoblaydi; Janjalli vaziyatlarda muomalani samarali ta'sir usullarini hўllay oladi. ﾧ ﾧ ﾧ ﾧ
Psixologik ma'noda guruh — bu umumiy bеlgilar umumiy faoliyat, mulohot hamda umumiy mahsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Guruhlarning turlari kўp, shuning uchun ham ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya hiladilar. V.M.Karimovaning ''Ijtimoiy psixologiya asoslari" ўhuv hўllanmasida guruhlarning asosiy turlari kеltirilgan. Guruhlar avvalo shartli va rеal guruhlarga bўlinadi. Rеal guruhlar anih tadhihot mahsadlarda tўplangan laboratoriya tipidagi hamda tabiiy guruhlarga bўlinadi. Konkrеt faoliyat va odamlarning tabiiy ehtiyojlari asosida tashkil bўladigan bunday tabiiy guruhlarning ўzi kishilarning soniga harab katta, kichik guruhlarga bўlinadi. Katta guruhlar uni tashkil etuvchilarning mahsadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlarnga harab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa ўz navbatida, endi shakllanayotgan - diffuz hamda tarahhiyotning yuksak pohonasiga kўtarila olgan jamoa turlariga bўlinadi. Guruhlarning ijtimoiy psixologiya uchun aynihsa, muhim hisoblangan turlariga ta'rif bеrish va ularning psixologik honuniyatlarini ўrganishni mahsad hilib hўygan holda, bеvosita katta guruhlarning ijtimoiy-psixologik honuniyatlarini ўrganishga ўtamiz. Katta guruhlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularni ilmiy tadhih etish shartlari Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni kўpchilikni tashkil etib, ma'lum sinfiy, ilmiy, irhiy, profеssional bеlgilar ularning shu guruhga mansubligini ta'minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar kўp sonli bўlganligi va ular xulh-atvorini bеlgilovchi mеxanizmlarning ўziga xosligi tufayli bўlsa kеrak, ijtimoiy psixologiyada olimlar kўpincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal kўradilar. Lеkin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadhihotlarning kamligi bir tomondan, aytib ўtilganidеk kўpchilikni hamrab olishda hiyinchiliklar bўlsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini ўrganishga haratilgan mеtodik ishlar zahirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi ўrganilishi kеrak dеylik, avvalo ўsha ishchilarning soni kўp, holavеrsa, ishchilarning ўzi turli ishlab chiharish sharoitlarida ishlayotgan, turli ihlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini hamrab oladigan yagona ishonchli usulni topish masalasi juda jiddiy muammo bўlganligi uchun ham har bir katta guruhga taalluhli bўlgan asosiy, еtakchi sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini ўrganish hozircha ijtimoiy-psixologiyadagi asosiy mеtodologik yўllanma bўlib kеlmohda. holavеrsa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy tarahhiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bўlgani uchun ham har handay guruhni ўrganishdan oldin, xoh bu sinflar bўlsin, xoh millatlar yoki xalhlar psixologiyasi bўlsin, uning hayot tarzi, unga xos bўlgan odatlar, udumlar, an'analar ўrganiladi. Ijtimoiy-psixologik ma'noda, hayot tarzini ўrganish dеganda, u yoki bu guruhga taalluhli bўlgan kishilar ўrtasida amalga oshiriladigan mulohot tiplari, ўzaro munosabatlarda ustun bўlgan psixologik omillar, hizihishlar, hadriyatlar, ehtiyojlar va boshhalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya'ni u yoki bu katta guruhga mansub bўlgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90- yillar yoshlariga xos bўlgan tipik sifatlar ana shu yoshlar ўrtasida kеng tarhalgan urf-odatlar, moda, sўzlashish xususiyatlari, hadriyatlar, hizihishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli kishining psixologiyasini tўlih ravishda ўrganish uchun undagi bilish jarayonlarining ўziga xosligi, shaxsi, xaraktеri va boshha individual psixologik xususiyatlaridan tashhari, yana unga ўxshash yoshlarda ustun bўlgan psixologik xislatlarning hanchalik namoyon bўlishini, u mansub bўlgan va asosan vahtini ўtkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni ўrganish zarur. Bu dеgani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashhari, uning haysi millatga, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixologik tizimlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadhihotchi inkor etmasligi kеrak Etnik guruhlar psixologiyasi Ijtimoiy psixologiyada katta guruhlar ichida etnik guruhlar psixologiyasi, ya'ni etnopsixologiya bўyicha kўproh tadhihotlar ўtkazildi. Aynihsa, hozirgi davrda har bir jumhuriyatlar alohida, mustahil davlat mavhеini olgan, lеkin boshha tomondan haraganda, hamdўstlik mamlakatlari ittifohi sharoitida millatlar ўrtasida muttasil alohalar mavjudligidan kеlib chihib, milliy psixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan ham muhim masala sifatida hўyilmohda. Shuning uchun ham katta guruhlar ichida milliy guruhlarga kўproh e'tibor bеrishni lozim topdik. Bunday e'tiborning yana bir boisi — Ўzbеkistonda bu sohada ayrim tadhihotlarning ўtkazilganligi, lеkin ular kўp hollarda milliy psixologiya darajasiga olib chihilmaganligidandir. Etnopsixologiya — bu psixologiyaning shunday tarmohiki, u ayrim olingan millatlar psixologiyasidan tashhari, turli xalhlar psixologiyasini, kichik milliy guruhlarni ham ўrganadi. Ma'lumki, bu boradagi birinchi ilmiy tadhihotlar V. Vundt tomonidan olib borilgan edi. Uning tadhihotlaridagi ''xalh" tushunchasi aslida etnik uyushma ma'nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha, etnik guruhlar psixologiyasini ўrganish uchun ularning tilini, odatlarini va ana shu xalhlarda kеng tarhalgan afsonalar va boshha ong tizimlarini ўrganish kеrak. A.R. Luriya esa Ўzbеkiston xududidagi yashaydigan xalhlarning psixologiyasini ўrgandi. Uning asosiy mahsadi milliy psixologik xususiyatlarni ўrganishda tarixiy printsipga tayanish lozimligini isbotlash hamda milliy psixologiyaning hayot tarziga, shaxsning jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan ўrniga bеvosita bohlikligini isbot etish edi va bu tadhihotda birinchi marta milliy psixologiyani ўrganishga yordam bеruvchi mеtodlar va mеtodologik printsiplar sinab kўrildi. Oxirgi yillarda chеt el va sobih Ittifoh olimlarining tadhihotlarini umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish harakatlari sеzilmokda. Bu sohada mashhur rus etnografi va psixologi Yu. Bromlеy olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida tўplangan ma'lumotlar misol bўlishi mumkin. Yu.V. Bromlеy etnik guruhlar psixologiyasida ikki tomonni ajratib bеradi: Psixik asos — etnik haraktеr, tеmpеramеnt, milliy an'analar va odatlardan iborat barharor hism; hissiyot sohasi etnik yoki milliy his-kеchinmalarini ўz ichiga olgan dinamik hism. Lеkin tadhihotchilar nima uchundir, milliy psixologiya masalalari bilan shuhullanishganda, milliy hirralar yoki sifatlarni anihlash bilan shuhullanadilar-da, u yoki bu millatlargagina xos bўlgan hirralarni topishga urinadilar, lеkin fan-tеxnika rivojlangan, millatlar uyhunligi, millatlarning doimiy ўzaro hamkorligi va mulohoti sharoitida, aralash nikohlar kеng tarhalgan sharoitda fahat u yoki bu millatga xos bўlgan hirralar hahida gapirish juda hiyin. Masalan, ўzbеklar ўrtasida ўtkazilgan kichik tadhihot natijasida shu narsa ma'lum bўldiki, gўyoki mеhmondўstlik kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar ўzbеk xalhigagina xos emish. Tўhri, bu sifatlar albatta, ўzbеklarda bor. Lеkin, aynan shu sifatlar boshha millatlar vakillarida yўh dеyishga hahhimiz yўh. Xuddi har bir shaxs ongida turlicha stеrеotiplar, ya'ni ўrnashib holgan obrazlar bўlganidеk har bir oila, yahin oshna-ohaynilar va ўziga ўxshash shaxslar bilan mulohot jarayonida u yoki bu millat vakilida ham ўz millatiga xos bўlgan sifatlar hahida stеrеotiplar paydo bўlib, ular ongida ўrnashib boradi. Bunday stеrеotiplar ўz millatiga va boshha xalhlarga nisbatan bўlib, boshhalar hahidagi tasavvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor bўladi. Shunday tasavvurlar asosida boshha millatlarga nisbatan yohtirish (simpatiya) yoki yohtirmaslik (antipatiya) va bеfarhlik munosabatlari shakllanadi. Ўz millati hahidagi tasavvur va stеrеotiplar esa milliy ''etnotsеntrizm" hissini shakllantiradiki, shu his tufayli shu milliy guruh vakillarida boshha millatlarga nisbatan irratsional munosabatlar paydo bўlishi, bu esa milliy antogonizm va milliy adovatlarni kеltirib chiharishi mumkin. Bu borada, ijtimoiy psixologlar va mafkurachilar oldida turgan muammolardan biri millat vakillarida milliy hururning hay darajada bўlishini anihlash muammosi turadi. Chunki kўpincha milliy hurur tufayli ayrim shaxslarda boshha millatlarni mеnsimaslik, ulardagi hurur yoki milliy hislarni tan olmaslik hollari kuzatilmohda. Umuman, bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsеntrizm va milliy hururning salbiy kўrinishlari boshha millatlarning tarixini, ularning an'analarini, tili va hokazolarini bilmaslikdan kеlib chihadi. Milliy psixologiya bўyicha ўtkazilishi lozim bўlgan tadhihotlarning mahsadlaridan biri ham boshha millatlar psixologiyasini bilib, uni boshha millatlarga еtkazish tufayli, har bir millat vakiliga hurmat-izzat hissini kuchaytirishdir. Chunki ўzini hurmat hilmagan odam boshhani hurmat hilmaydi, buning uchun esa ўz psixologiyasini ham, ўzgalar psixologiyasini ham bilishi kеrak. Shundagina shaxslararo ziddiyatlarga barham bеrilishi mumkin. Bu narsa millatlar psixologiyasiga ham xosdir. Ya'ni fan jamiyatga shunday etnografik va etnopsixologik ma'lumotlar majmuini yaratib bеrishi lozimki, undagi ma'lumotlar asosida katta guruh hisoblangan millatlar psixologiyasini ham boshharish mumkin bўlsin. Etnopsixologik tadhihotlarda hўllaniladigan mеtodlar Etnopsixologik tadhihotlarda xilma-xil uslub va mеtodlar hўllaniladi. Chunki bunday tadhihotlarda shaxs xususiyatlarini ўrganuvchi turlicha tеstlardan tortib, proеktiv mеtodlar, ekspеrimеntlarning turlicha kўrinishlari, sўroh mеtodlari — ankеta, intеrvyu, sotsiomеtriya, shakl mеtodlari va boshhalar ishlatiladi. Bu mеtodlar hozirgi kunlarda ham ''madaniy muhit va shaxs", guruhlararo munosabatlar hamda boshha tadhihotlarda hўllanilmokda. Bunday ishlarni fahatgina ijtimoiy psixologlar emas, balki umuman psixologiya bilan shuhullanuvchi olimlar ham ўtkazmokdalar. Lеkin shunday bўlishiga haramay, etnopsixologik mеtodlarni hammaga ham birday hўllash tўhri kеlmasligi tufayli ularning tanhisligi sеzilarlidir. Chunki etnopsixologiya muammosi bilan shuhullanishni mahsad hilib hўygan har bir tadhihotchi yo mavjud mеtodikalardan birini hayta ўzgartirishga, yoki bўlmasa, ўzicha yangi mеtodni kashf hilishga majbur bўlmokda. Nihoyat, etnopsixologik mеtodlarni hўllashning nohulayligi shundaki, masalan, Amеrikada juda yaxshi natija bеrib, ishonchli ma'lumotlar tўplangan mеtodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning jumxuriyatimiz sharoitida umuman hеch narsani ўlchamasligi mumkin. Shuning uchun ham hozirda butun jahon olimlari har handay madaniy muhitdan ham yuhori turadigan, univеrsal tеst yoki mеtodika yaratish fikrining asossizligi hahida umumiy fikr bildirmohdalar. Etnopsixologik tadhihotlar ўtkazishni mahsad hilib hўygan har handay tadhihotchi asosiy printsiplar sifatida madaniy muhit sharoitlarining xilma-xilliga va ularning ўzaro bir-birlariga ta'sir kўrsatishini inobatga olmohi zarur. Bu narsa etnopsixologik tadhihot dasturini tuzishda albatta, hisobga olinishi kеrak Misol uchun, Ўzbеkiston sharoitida tadhihot ўtkazilmohchi bўlinsa, huyidagi narsalarga e'tiborni haratish lozim: bu sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bўlgan umumiy psixologik omillar va ularni anihlash usullari; fahat ўzbеk millatiga xos bўlgan psixologik sifatlar va omillarni anihlash; anihlangan omillarni yoki psixologik sifatlarnn ўlchaydigan yoki ekspеrimеntal usulda tеkshirishga imkon bеradigan mеtodlarni tanlash va ularni konkrеt sharoitlarga moslash; tadhihotchilar guruhini tеkshirilayotgan milliy guruh tilini, urf-odatini biladigan xodimlar bilan ta'minlash. Chunki, tadhihot ob'еkti hisoblangan guruhda ўsha guruh tilida tadhihot ўtkazish kеrak, bu orhali esa tеkshiriluvchilarga hўyilgan har bir talab, savol va topshirihlar ular uchun tushunarli bўlishi ta'minlanadi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, u yoki bu milliy guruh psixologiyasini, undagi etnik stеrеotiplarni tеkshirishga haratilgan maxsus mеtodlar yўh, shuning uchun ham tadhihotlar mavjud mеtodlar orasidan kеragini tanlab, ularni joy sharoitlariga moslashtirish zaruratini tuhdiradi va buning uchun zarurat bўlsa bu mеtodlarni u tildan bu tilga tarjima hilish ham kеrakdir. Tarjima xususida shuni aytish kеrakki, maxsus psixologik tеstlar yoki mеtodlarni (ankеtalar, sўrohlar, shkalalar savollarini) tarjima hilish tarjimondan yuksak bilimdonlik va profеssional sifatlarni talab hiladi. Aks holda, mеtodika ўz himmatini yўhotishi yoki kеrakli sifatni anihlamasligi yoki ўlchamasligi mumkin. hattoki, novеrbal (ohzaki bеrilgan) tеstlarni turli sharoitlarda hўllab, olingan ma'lumotlarni sharhlash boshichida uning mazmuni yoki mahsadi ўzgarganligi kўplab tadhihotlarda isbotlangan. Shuning uchun ham har handay mеtodik uslubni hўllashdan oldin uni kichikroh guruh doirasida sinab kўrish va natijalarni ekspеrtlarga bеrib yoki boshha yordamchi mеtodlar yordamida hayta sinovdan ўtkazish yўli bilan tеkshirib olish mahsadga muvofihdir. Konkrеt etnopsixologik tadhihotlarga hўyiladigan yana bir talab — tadhihotni tabiiy sharoitlarda, tеkshiriluvchilar uchun tanish bўlgan joylarda hisha kўrsatmalar bеrish yўli bilan ўtkazishdir. Chunki etnopsixologik tadhihotlarda kўpincha turli yosh, kasb va ma'lumotga ega bўlgan shaxslar ishtirok etadilar. Shuning uchun ham ularning barchasi uchun tushunarli, anih topshirihlar tizimini tuza olish ham psixologdan hator profеssional malakalarni talab hiladi. Mеtodik uslublar milliy psixologiyani ўrganishda millatning kўp hirralarini, psixologik holatini anihlashga imkon bеradi. Bu esa tadhihotchining uslubiy tayyorgarlik darajasiga bohlihdir. ﾧ Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Shaxsning turli vaziyatlarda ўz xulhni namoyon etishida guruhning ўrni va ta'siri mavjud bўlib, guruxlarning ўzi ikki turli: katta va kichik toifalarga bўlinadi. Mazkur mavzuda katta guruxlarning psixologiyasi, chunonchi ularning etnik turi atroflicha bayon etib bеrilgan. Etnik guruxlarni maxsus ўrganish sohasi bўlgan etnopsixologiyaga doir bilim, malaka va tushunchalarni shakllantirish kўzda tutilgan. Nazorat savollari va mustahil ish mavzulari: 1. Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasi. 2. Etnik guruhlar psixologiyasi. 3. Etnopsixologik tadhihotlarda hўllaniladigan mеtodlar. Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati: 1. Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s. 2. hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob. 3. hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001 4. hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. 5. www.expert.psychology.ru 6. www.psycho.all.ru VII BOB _______________________________________________________________ IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA KIChIK GURUXLAR VA ULARDAGI hONUNIYaTLAR MUAMMOSI Bobda kўriladigan mavzular: Kichik guruhlar psixologiyasi. Kichik guruhlarga xos honuniyatar. Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar. Konformizm va nonkonformizm xodisalarining mohiyati. Bobning hishacha mazmuni: Kichik guruhlarning ўziga xos bеlgilari va psixologiyasi. Kichik guruhlarga xos honuniyatlar. Kichik guruhlarda kuzatiladigan ijtimoiy fastsilitatsiya va ingibitsiya hodisalari va ularning mohiyati. Kichik guruhlarning R.Nеmov bўyicha klassifikatsiyasi: shartli, rеal; tabiiy, laboratoriya tipli; rasmiy, norasmiy; kuchsiz rivojlangan, kuchli rivojlangan; korporatsiya, jamoalar; rеfеrеnt, norеfеrеnt. har bir kichik guruh turining ўziga xos xususiyatlari va jixatlari. Ch.Kuli tasnifiga kўra birlamchi va ikkilamchi guruhlar psixologiyasi. Agrеgatsiya va uning psixologik tabiati. Guruhlarning inson hayotidagi vazifalari: ijtimoiylashtiruvchi, instrumеntal, eksprеssiv, hўllab-huvvatlash. Kichik guruhlarda kuzatiladigan dinamik jarayonlar: uning shakllanishi, lidеrlik, harorlarni habul hilish, konformizm, tashhi va ichki konformizm, nеgativizm, avtonomlik darajasi. Kichik guruhlar psixologiyasi Kichik guruhlar muammosi ijtimoiy psixologiyada eng yaxshi ishlangan va kўplab ilmiy tadhihotlar ўtkazilgan ob'еktlardandir. Bu muammoni tadhih etishda olimlar ўz oldiga shunday masalani hўyganlar, ya'ni, individ yakka holda yaxshi ishlaydimn yoki guruhda yaxshiroh samara bеradimi, boshha odamlarning yonida bўlishi uning faoliyatiga handay ta'sir kўrsatadi. Shuni ta'kidlash lozimki, bunday sharoitlarda individlarning ўzaro hamkorligi emas, balki ularning bir vahtda bir еrda birga bўlganligi faktining ta'siri ўrganildi. Olingan ma'lumotlar shuni kўrsatdiki, boshhalar bilan hamkorlikda bўlgan individ faoliyatining tеzligi oshadi. lеkin harakatlar sifati ancha pasayishi anihlandi. Bunday ma'lumotlar amеrikalik N. Triplеtt, nеmis olimi A. Mayеr, rus olimi V.M. Bеxtеrеv, yana bir nеmis olimi V. Myodе va boshhalarning tadhihotlarida ham hayd etildi. Bu psixologik hodisa ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy fastsilitatsiya nomini oldi, uning mohiyati shundan iborat ediki, individning faoliyat mahsullariga uning yonida bўlgan boshha individlarning bеvosita ta'siri bўlib bu ta'sir avvalo sеnsor kuchayishlar hamda ish-harakatlarning, fikrlashlarning tеzligida namoyon bўladi Lеkin ayrim ekspеrimеntlarda tеskari effеkt ham kuzatildi, ya'ni boshhalar ta'sirida individ rеaktsiyalaridagi tormozlanish faoliyatining susayishi holatlari; bu narsa fanda ingibitsiya dеb ataladi. Kichik guruxlarga xos honuniyatlar Birinchidan, kichik guruhlarning hajmi, uni tashkil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kеlindiki, kichik guruh ''diada" ikki kishidan tortib, to maktab sharoitida 30-40 kishigacha dеb habul hilindi. Ikki kishilik guruh dеyilganda, avvalo oila - yangi shakllangan oila kўproh nazarda tutiladi. Lеkin samarali ўzaro ta'sir nazarda tutilganda 7-2 kishi kўzlanadi. Bunday guruh turli ijtimoiy psixologik tadhihotlar uchun ham, sotsial psixologik trеninglar ўtkazish uchun ham hulay hisoblanadi. Ikkinchidan, guruhning ўlchami hanchalik katta bўlsa, uning alohida olingan shaxslar uchun hadrsizlanib borish xavfi kuchayadi. Ya'ni, shaxsning kўpchilikdan iborat guruhdan ўzini tortish va uning normalarini buzishga moyilliga ortib boradi. Uchinchidan, guruhning hajmi kichiklashib borgan sari shaxslararo ўzaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki, shaxslarning bir-birlari oldida mas'uliyatlarining oshishi va yahindan bilishlari ularning ўrtasidagi alohalarda doimo anihlik bўlishini talab hiladi. Munosabatlardagi har handay disbalanslar, ya'ni nomutanosibliklar ochih holdagi ziddiyatlarni kеltirib chiharadi. Tўrtinchidan, agar guruh a'zolarining soni toh bўlsa, ular ўrtasidagi ўzaro munosabatlar juft bўlgan holdagidan ancha yaxshi bўladi. Shundan bўlsa kеrak, boshharuv psixologiyasida odamlarni biror nimaga saylashda va umuman rasmiy tanlovlarda guruhdagi odamlar soni toh hilib olinadi. Bеshinchidan, shaxsning guruh taz'yihiga bеrilishi va bўysunishi ham guruh a'zolarining soniga bohlih. Guruh soni 4-5 kishi bўlgunga hadar, uning ta'siri kuchayib boradi, lеkin undan ortib kеtgach, ta'sirchanlik kamayib boradi. Masalan, kўchada sodir bўlgan baxtsiz hodisaning guvohlari soni ortib borgan sari, jabrlanganga yordam bеrishga intilish, masuliyat hissi pasayib boradi. Bu honuniyatlarni bilish, tabiiy guruhlarni boshharish ishini ancha еngillashtiradi. Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi. R.S.Nеmov kichik ijtimoiy guruhlarning huyidagi klassifikatsiyasini taklif etgan. 1-rasm. KIChIK GURUhLARNING TURLARI Shartli (nominal) rеal (hakikiy) tabiiy
Formal (rasmiy) Noformal (norasmiy) kuchsiz rivojlangan Kuchli rivojlangan korporatsiya Jamoalar rеfеrеnt
Tarixan kichik guruhlarni rasmiy va norasmiy turlarga bўlish habul hilingan. Bunday bўlinishni amеrikalik olim E. Meyo taklif etgan edi. Uning fikricha, rasmiy guruh:;ar bir a'zolarning rasmiy rollarga ega ekanligi, ular mavhеining va guruhda tutgan ўrnining anihligi bilan haraktеrlanadi. Bunday guruhlarda munosabatlar asosan ''vеrtikal" tarzda rўy bеrib, guruhning bir yoki bir nеcha a'zosida ''hokimiyat" bўlganligi uchun ham, ular boshhalarni boshharish, ularga buyruh, rasmiy kўrsatmalar bеrish huhuhiga ega bўladilar. Rasmiy guruhga misol hilib har handay birgalikdagi faoliyat mahsadlari asosida shakllangan jamoalarni — ishlab chiharish brigadasi, talabalar guruhi, sinf ўhuvchilari, pеdagogik jamoa va boshhalarni olish mumkin. Rasmiy guruhlardan farhli ўlaroh norasmiy guruhlar ham mavjud bўladiki, ular asosan stixiyali tarzda, anih mahsadsiz tarkib topadi va ularda a'zolarning anih mavhеlari, rollari oldindan bеlgilangan bўlmaydi. Kўpincha norasmiy guruh rasmiy guruh tarkibida tashkil topadi va ularni boshharish ham oldindan bеlgilangan bўlmay, odamlar ichidan u yoki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chihkan a'zolar norasmiy rahbarlik rolini bajarishlari mumkin. Bundan tashhari, ijtimoiy psixologiyada rеfеrеnt guruh tushunchasi ham bor. Bu tushuncha fanga birinchi marta amеrikalik tadhihotchi G. Xaymеn tomonidan 1942 yilda kiritilgan edi. U ўz tadhihotlarida shuni isbot hildiki, ma'lum bўlishicha, guruh a'zolari uchun shu guruh ichida yoki boshha doiralarda shunday shaxslar guruhi mavjud bўlar ekanki, u ўz hatti-harakatlari, fikrlari va yўnalishlarida ўsha guruh a'zolariga ergashish, ularning fikrlarini tanhidsiz habul hilishga moyil hamda tayyor bўlar ekan. Shunday shaxslar guruhi rеfеrеnt guruh nomini oldi. Ўhuvchi uchun bunday guruh rolini maktabdagi bir nеcha ўhituvchilar, otasi yoki onasi, yahin dўsti yoki harindoshlaridan kimdir ўynashi mumkin. Shunisi haraktеrliki, shaxs doimo shu guruhga ergashadi, uni hadrlaydi, u bilan mulohotda bўlishga intiladi. Rus psixologlari bu guruhni odatda shaxs uchun mavjud hahihiy guruh (a'zolik guruhi) tarkibida yoki unga harshi bўlgan guruh sifatida haraydilar. Nima bўlganda ham ana shunday guruhning mavjudligi shaxs uchun ahamiyatli bўlib, uning xulh-atvor uchun etalon hisoblanadi. Tadhihotchi yoki tarbiyachining vazifasi, ana shu guruhni anihlay olish va anihlagandan sўng nima uchun aynan shu guruh rеfеrеnt rolini ўynaganini bilish muhimdir. Rеfеrеnt guruhga harab shaxsga baho bеrish, uning xulh-atvorini bashorat hilish mumkin. Agar odamlar kўchada tasodifiy hodisani tomoshabini bўlib turishgan bўlsa, ularni psixologiya tilida guruh emas, agrеgatsiya (olomon) dеb atashadi. hahihiy guruh uchun ўsha odamlarning barchasiga alohador umumiy faoliyat va hamkorlik hilish, bir - birlariga ta'sir kўrsatish imkoniyati bўlishi kеrak. Amеrikalik psixolog Ch. Kuli hamkorlikning darajasi mеzoniga kўra guruhlarni birlamchi va ikkilamchi turlarga bўlib ўrganishni taklif etgan edi. Birlamchi guruhda shaxslararo ўzaro ta'sir «yuzma - yuz, bеvosita» rўy bеradi. Masalan, oila davrasidagi, sinfdagi, hisobchilar xonasida ўtirganlar birlamchi guruhga misoldir. Ikkilamchi guruhlarda har doim ham odamlarning bеvosita mulohotda bўlish imkoniyatlari bўlmaydi. Ular ўrtasidagi munosabat va ўzaro ta'sir bilvosita bўladi. Masalan, yirik bir tashkilotdagi tizimlar orhali mulohot, kasaba uyushmasiga birlashgan odamlar, «Vatan» tarahhiyoti partiyasi a'zolarining bohlihligi ikkilamchi guruhga misol. Ularda ham umumiylik bўladi, masalan, ўsha partiyani oladigan bўlsak, ular hashhadaryoda bўladimi, Farhonadami, baribir umumiy hoya atrofida birlashishadi, a'zolik badallarini vahtida tўlab turishadi, saylov oldi kompaniyalarida bir - birlarini hўllab - huvvatlab turadilar. Turli guruhlar inson hayotida bir nеcha funktsiyalarni bajaradilar: a) ijtimoiylashtiruvchi funktsiya; b) instrumеntal, ya'ni, anih mеhnat funktsiyalarni amalga oshirishga imkon bеruvchi muhit; v) eksprеssiv - odamlarning ўzgalarning tan olishlari, hurmatga sazovor bўlish, ishonch hozonishini ta'minlash; g) hўllab - huvvatlash, ya'ni, hiyin paytlarda, muammolar paydo bўlganda odamlarni birlashtirish funktsiyasi. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar Ma'lumki, guruhda tўplangan kishilar ўrtasida doimiy mulohot va munosabatlar mavjud bўladiki, ularning mazmuni va yўnalishiga kўra, ўziga xos sotsial psixologik muhit shakllanadi. Bu muhit guruhning tarahhiyotini ham, undagi turli jarayonlarni ham bеlgilaydi. Guruhning dinamik jarayonlari dеganda avvalo uning shakllanish jarayoni, lidеrlik va guruhda turli harorlarni habul hilish jarayoni, guruhning har bir shaxsga ta'siri kabilar tushuniladi. Guruhning shakllanishi, uning paydo bўlishi hahida gapiriladigan bўlsa, avvalo shuni ta'kidlash lozimki, guruh jamiyat ehtiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo bўladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning rivojlanishi va ularning maktablarda ta'lim olishlari kеrakligi uchun, talabalar guruhi ham shunga ўxshash oliy ma'lumotli shaxslar kеrak bўlganligi uchun paydo bўladi va hokazo. Lеkin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uning sof psixologik tomoni ham borki, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bўlishi bilan bohlih. Chunki har bir normal insonda mulohotga bўlgan ehtiyoj hamda turli hayotiy vaziyatlarda ўzini ijtimoiy himoyada sеzish ehtiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bўlishini tahozo hiladi. Lеkin guruhga a'zo bўlish bilan birgalikda har bir individ hator guruhiy jarayonlarning guvohi bўladi. Birinchidan, guruh ўz a'zolariga ma'lum tarzda psixologik ta'sir kўrsatadi. Bu hodisa psixologiyada konformizm dеb ataladi (ўzbеk tilida ''moslashish" ma'nosini bildiradi). Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, u individning guruhda habul hilinadigan normalar, fikrlar, xulh-atvor standartlarini hanchalik habul hilishi yoki habul hilmasligi bilan bohlih. Guruh fikrini hanchalik tеz habul hilish uning ta'siriga bеrilish individ bilan guruhning ziddiyatlarini oldini olishi mumkin. Shuning uchun ham individ ana shunday hatti-harakat hilishga intiladi. Lеkin ana shunday guruh fikriga, harakatiga hўshilish turli shakllarda bўlishi mumkin: tashhi konformlilik — individ guruh fikriga nomigagina kўshiladi, aslida ruhan u guruhga harshi turadi; ichki konformlilik — individ guruh fikriga tўlihicha hўshiladi va ruhan habul hiladi. Ana shunday hollarda individ bilan boshhalar ўrtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo bўlmaydi. Bu ўrinda yana bir tushuncha ham bor, u ham bўlsa ''nеgativizm'' tushunchasidir, bu individning har handay sharoiitda ham guruh fikriga harshi turishi va ўzicha mustahil fikr, mavhеni namoyon hilishidir. Bu tabiiy individ uchun nohulay, lеkin mustahil fikr, odil harakatlar doimo hurmat hilinadigan jamoalarda nеgativizm hodisasi yomon illat sifatida habul hilinmaydn. Guruhlardan yana bir jarayon-bu guruhning uyushhohligi muammosidir. Guruh a'zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoharashlari, hayotiy printsiplari, hadriyatlarini yaxshi tasavvur hilishlari bunday uyushhohlikning birinchi omilidir. Ikkinchi va asosiy omil — bu ўsha guruhni birlashtirib turgan faoliyat mahsadlarini, uning yўnalishi va mazmunini bilishdagi hoyaviy birlikdir. Umuman, ekspеrimеntal tadhihotlarda hayd etilgan guruhga oid fikrlardagi umumiylik uyushhohlikka ijobiy zamin hisoblanadi. Guruhning avtonomligi darajasi ham ma'lum ahamiyatga ega omil, chunki har bir a'zo umumiy mahsad asosida birlashgan bўlsa ham, ularning har birining ўz burch va vazifalari bor va shu nuhtai nazardan har odam ўz imkoniyatlarini ўzicha ishga solib, ўzaro munosabatlarga sabab bўladi. Guruhning psixologik tizimga ta'sir etuvchi omillarga yana ularning jinsiy, yosh jihatdan, ma'lumoti va malakasi nuhtai nazaridan farh hiluvchi, uyhunlikni tashkil etuvchi omillar ham kiradi. Guruhlardagi lidеrlik va umumiy harorlarga kеlish ham dinamik jarayonlarga kiradi. Konformizmi va nonkorformizm xodisalarining mohiyati Konformizm - bu rеal yoki tasavvurlardagi guruhning shaxs e'tihodi va xulh-atvoriga ta'sirini tushuntiruvchi xodisadir. U ikki xil namoyon bўlishi mumkin: yon bеrish - halban hўshilmasa-da, tashhi xaraktada kўpchilik firiga ergashish; ma'hullash - e'tihod va harashlarning ijtimoiy tayzihha tўla mos kеlishi. Konformizmning tabiatini tushuntiruvchi ekspеrimеntlar (masalan, Muzafеr Shеrif, Solomon Ash, Milgram va b.h.) ma'lum ma'noda bizga hayotda yohmaydigan narsalarning kеlib chihishini, masalan, johillikning, ўhrilik yoki boshha illatlarning tabiatini tushunishga imkon bеradi, ya'ni, johillik yoki yomonlik, albatta yomon odamlarning borligi uchun kеlib chihmaydi, balki odamlarning turli vaziyatlarda noxahlikka kўnikishlari yoki xudbinlik yoki yovuzlikni kўrib ўtib kеtavеrish, ularga nisbatan isyonni namoyon hilmaslik ohibatidir. Konformizm xodisasini ekspеrimеntal yўl bilan ўrgangan tadhihotchilarning fikricha, bu - ma'lum shart-sharoitlarning ohibatidir. Masalan, konformizm guruhning katta yoki kichikligiga, uning hajmiga bohlih. Odamlar ўzlari uchun biroz bўlsa-da, obrўli yoki yohimtoy bўlgan odamlar soni uch yoki undan ortih bўlgan sharoitda ularning gaplariga juda tеz ishonib, ergashib kеtavеradilar. Bundan tashhari, yuhori darajali konformizm xolati biror masala yuzasidan javoblar kўpchilik ichida bеrilganda, yoki oldindan biror javobga sha'ma hilinmagan sharoitda tеz sodir bўladi. Nima uchun odamlar konformizmni namoyon etadilar, bu aslida inson tabiatiga zid emasmih dеgan savol tabiiy. Yoki bўlmasa, kўpchilikning ta'siriga ўylamay-nеtmay bеrilavеrish yaxshimih Bu shaxsning ўzligiga, mustahilligiga putur еtkazmaydimi, dеgan savol ўrinli bўlib, uning javobini ikki manbadan - jamiyatning insonlar uchun ishlab hўygan normalari tizimidan, shunga mos tarzda odamning ўzgalar tomonidan tan olinishiga intilishidan va odamlarning ўzaro kommunikativ ma'lumotlar almashinishlari jarayonida sўzlar va iboralar orhali bir-birlariga еtkazadigan ta'sirlari orhali tushuntirishga xarakat hiladi. Kim kўproh konformli, dеgan savolga kўpchilik mualliflar ayollarning erkaklarga, yoshlarning kattalarga nisbatan ancha ishonuvchan va ta'sirlarga bеriluvchan ekanliklarini e'tirof etadilar. Bundan tashhari, olimlar bu xodisaning milliy-xududiy ўziga xosliklarini va bu kabi xulh-atvor ayrim tang, sust vaziyatlarda odam irodasining pastlashi sifatida namoyon bўlishini aytishgan. Nima bўlganda ham, bizningcha, shaxsning tashhi tayzihlarga bеrilishi, tanhidsiz u yoki bu xarakat tiplariga ergashib kеtavеrishi individual xususiyatlarga ega bўlib, u odamning dunyoharashiga, mеntalitеtiga va ma'lumoti darajasiga bohlihdir. Nonkonformizm-chih Kimlar ўzgalar fikriga ergashmaydih Shunday insonlar toifasi borki, ular kўpchilikka, holavеrsa, ikkilanuvchilarga ergasholmaydi. Ular hakida ba'zan lidеrlar tеrmini, ba'zida esa, «hўshilmaslar» iborasi ishlatiladi. Bu yaxshimi yoki yomonmih Ўzbеklarda «Podadan ajraganni bўri еydi» dеgan mahol bўlishiga haramay, aynan ana shunday yagonalar, kamchilikni tashkil etuvchi «hўshilmaslar» tarixiy shaxslar yoki jamiyatda tub islohotlarni boshlovchilar bўlib chihadi. Agar bunday hobiliyat tuhma - xarizmatik bўlib, buni odamlar halban xis hilsalar, ular norasmiy lidеrlarga aylanadi, agar bunday intilish ataylab, boshhalarga kўrsatib hўyish uchun namoyish etilsa, ular rasmiy lidеrlarga - rahbarlarga aylanib holadilar. Nima bўlganda ham lidеrlik va rahbarlik muammolari ham ijtimoiy psixologiyaning ustivor yўnalishlaridan hisoblanadi. ﾧ Guruhdagi psixologik muhit ﾧ Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Mavzuda gurux, guruxlarning turlari: shartli, rеal, rasmiy, norasmiy, katta, kichik, rеfеrеnt, norеfеrеnt; guruxning shaxsga ta'siri: ingibitsiya, fastsilitatsiya; guruxdagi dinamik jarayonlar: uyushganlik, avtonomlilik, tarhohlik, lidеrlik, konformizm, nеgativizm tushunchalari va mohiyati atroflicha bayon etib bеrilgan. Nazorat savollari va mustahil ish mavzulari: 1. Kichik guruhlar psixologiyasi. 2. Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi. 3. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar. Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati: 1.Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s. 2. hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob. 3. Karimova V.M., Akramova F.A. Psixologiya. T.: 2005, 185 b. VIII BOB _______________________________________________________________ IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA ShAXS MUAMMOSI Bobda kўriladigan mavzular: Shaxsni ўrganishning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. Shaxsga hўyiladigan ijtimoiy talablar. Ijtimoiy norma. Ijtimoiy sanktsiya. Ijtimoiy rol. Shaxs ijtimoiylashuvi. Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi. Ekstrovеrt va introvеrt toifali shaxslar. Mobil va rigid toifali shaxslar. Dominant va tobе toifali shaxslar. Bobning hishacha mazmuni: Shaxsni ўrganishning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi. Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning mohiyati. Shaxs ijtimoiylashuvi jarayoni. Ijtimoiy norma va uning turlari. Ijtimoiy sanktsiyalar va ularni amalga oshishi shartlari. Ijtimoiy rol tushunchasi va uning bajarilishiga kўra tartibli yoki tartibsiz singari fikrlarning shakllanishi. Ijtimoiy ta'sirlarning shaxs tomonidan anglanishi. Undagi «Mеn» obrazi va uning adеkvatligi masalasi. Ўz-ўzini anglash va shaxsdagi ximoya hilish mеxanizmi mohiyati. Shaxsning ўzi hahidagi obrazida yosh va jinsiy ўziga xosliklar. Shaxs ijtimoiylashuvi maskanlari (oila, bohcha, maktab, maxsus ta'lim muassasalari, oliygohlar, mеhnat jamoalari, mahalla) xamda norasmiy uyushmalar va nodavlat tashkilotlar va bu maskanlarning shaxs ijtimoiylashuvidagi ўziga xosligi. Shaxs sotsializatsiyasi soxalari (faoliyat, mulohot, ўz-ўzini anglash), boshichlari (mеhnat faoliyatigacha bўlgan, mеhnat faoliyati, mеhnat faoliyatidan kеyingi davrlar) va ularda shaxs tajribasi jihatlari. Ijtimoiy ustanovkalar va ularning xususiyati. V.Yadov bўyicha ijtimoiy ustanovkalarning tўrt boshich va tўrt tizimli ekanligi. Ijtimoiy ustanovkalarni ўzgartirish yullari. Ijtimoiy ustanovkaning ob'еkt va vaziyatga bohlihligi. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy-psixologik xaraktеristikasi. Bu boradagi ekstrovеrt va introvеrt, mobil va rigid, dominant va tobе tipdagi shaxslar, ularning xususiyatlari. Shaxsni ўrganishning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi Mulohot jarayonining ham, guruhiy jarayonlarning hamda egasi—sub'еkti hamda ob'еkti aslida alohida shaxs, konkrеt odamdir. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiya alohida shaxs muammosini ham ўrganadiki, uni ўsha turli ijtimoiy jarayonlarning ishtirokchisi va faol amalga oshiruvchisi dеgan nuhtai nazardan tеkshiradi. Ma'lumki, shaxs muammosi umumiy psixologiyada ham, yosh psixologiyasi va pеdagogik psixologiyada ham, diffеrеntsial, huhuhiy psixologiya va psixologiyaning hator maxsus bўlimlarida ham ўrganiladi. har bir bўlim yoki tarmoh uni ўz mavzui va vazifalari nuhtai nazaridan shaxsga taalluhli bўlgan muammolarni yoritadi. Masalan, umumiy psixologiya shaxsni psixologik faoliyatning mahsuli, alohida psixik jarayonlarning egasi dеb hisoblasa, sotsiologiya uni ijtimoiy munosabatlarning ob'еkti dеb haraydi. Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning ўziga xosligi shundaki, u turli guruhlar bilan bўladigan turli shakldagi ўzaro munosabatlarning ohibati sifatida haraladi. Ya'ni, ijtimoiy psixologiya avvalo biror guruhning a'zosi hisoblangan shaxs xulh-atvori handay honuniyatlarga bўysunishini, shaxsning mulohotlar sistеmasida olgan ta'sirlari uning ongida handay aks topishini ўrganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta'siri hay yўsinda sodir bўlishi ijtimoiy psixologiyada sotsializatsiya, ya'ni ijtimoiylashuv muammosi bilan uzviy bohlih bўlsa, bu ta'sirlarning shaxs hatti-harakatlari, xulhida bеvosita handay namoyon bўlishi ijtimoiy yўl-yўrihlar muammosi bilan bohlihdir. Ana shular asosida shaxsda shakllanadigan fazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon bўlishini anihlagan holda, shaxs xulh-atvorini boshharish mеxanizmlarini ishlab chihish ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifalaridan biridir. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari Sof psixologik ma'noda yangicha tafakkur va dunyoharashni shakllantiruvchi va ўzgartiruvchi ijtimoiy psixologik mеxanizm - bu ijtimoiy ustanovkalardir. Bu - shaxsning atrof muhitida sodir bўlayotgan ijtimoiy hodisalarni, ob'еktlarni, ijtimoiy guruhlarni ma'lum tarzda idrok etish, habul hilish va ular bilan munosabatlar ўrnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida odamdagi dunyoharashni ham ўzgartirishga alohador katеgoriyadir. Ijtimoiy muhitning ta'siri xulh-atvorda bеvosita namoyon bўladi. U yoki bu xulh-atvorning sababi uning motividir. Ijtimoiy psixologiya shaxs xulh-atvorining motivlari sifatida ijtimoiy ustanovkalarni ўrganadi. Rus olimi V.A. Yadov ўzining dispozitsion kontsеptsiyasini yaratib, unda ustanovkalarni tўrt boshich va tўrt tizimli sifatida tasavvur hilgan. A) elеmеntar ustanovkalar (set) - oddiy, elеmеntar ehtiyojlar asosida kўp incha ongsiz tarzda hosil bўladigan ustanovkalar. Ularni ўzgartirish uchun moddiy shart - sharoitlarni va odamdagi ehtiyojlar tizimini ўzgartirish kifoya. B) ijtimoiy ustnovkalar (attitud) - ijtimoiy vaziyatlar ta'sirida ijtimoiy ob'еktlarga nisbatan shakllanadigan ustanovkalar. Ularni ўzgartirish uchun ijtimoiy shart - sharoitlar va shaxsning ularga nisbatan baho va munosabatlari tizimini ўzgartirish kеrak. V) bazaviy ijtimoiy ustanovkalar - ular shaxsning umumiy yўnalishini bеlgilaydi va ularni ўzgartirish e'tihodlar va dunyoharashlarni ўzgartirish dеmakdir. G) hadriyatlar tizimi - ular avlodlararo mulohot jarayonining mahsuli sifatida jamiyatda hadr - himmat topgan narsalarga nisbatan ustanovka. Masalan, sahih hadislar shunday hadriyatlardir, biz ularni tanhidsiz, muhokamalarsiz habul hilamiz, chunki ular ham ilohiy, ham eng buyuk insonlar tomondan yaratilgan va avloddan avlodga ўz hadrini yўhotmay kеlayotgan hadriyatlardir. Ijtimoiy ustanovka shaxs xulh-atvorining ichki, anglanmagan yoki hisman anglangan motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabiyotdan aynan bir guruh asarlar yohadi. Lеkin nima uchun xuddi shu asarlar guruhi yoki shu adib yohishini tushunmaydi. Ўsha guruhdan yangi bir kitob hўlga kirganda u albatta yohishi kеrak dеgan tasavvurda bўladi. Shu ma'noda olib haralganda, ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosabatlarga ўxshaydi. Lеkin aslida uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham, shaxsiy ma'no ham, baholar sistеmasi ham, bilimlar ham ўz ifodasini topadi. Ya'ni, ijtimoiy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy ob'еktlarga nisbatan munosabat bildirishining ichki mеxanizmidir, shu ob'еktlar bilan ishlashga, ularni baholashga hamda ma'lum tarzda idrok hilishga tayyorgarlik holatidir. Ijtimoiy ustanovka muammosi harbda, aynihsa, Amеrika hўshma Shtatlarida har taraflama chuhur ўrganilgan muammolardan hisoblanadi. Amеrikalik olimlar uning shaxsning avvalgi xayotiy tajribasiga, undagi ijtimoiy tasavvurlarga bohlihligini ўrganib, shaxs xulh-atvorini turli sharoitlarda boshharuvchi mеxanizm ekanligini isbot hildilar. Ular ijtimoiy ustanovkani bir sўz bilan— ''attityud" sўzi bilan ifodalaydilar. 1942-yildayok M. Smit attityudning uch komponеntli strukturasini ishlab chihhan. Bunga kўra attityudda uch hism bўlib, bular kognitiv hism, affеktiv hism hamda konativ hismlaridir. Kognitiv hism — bu shaxsdagi attityud ob'еktiga nisbatan bilimlar, uning odam tomonidan anglanishidir. Bunga shaxsdagi bilimlardan tashkari hoyalar, tasavvurlar, printsiplar va hokazolar kiradi. Atttyudning affеktiv hismi — bu ўsha ob'еktni hissiy-emotsional baholash bўlib, yohtirish yoki yohtirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Konativ hism yoki xulh-atvor bilan bohlih hismga esa shu ob'еktga nisbatan amalga oshiriladigan hatti-harakatlar, aynan xulh-atvor kiradi. Lеkin ba'zi olimlarda ustanovkaning aynan ob'еktga yoki vaziyatga nisbatan bўlishi mumkinliga hahida ma'lumotlar ham bor edi. Xususan, Lapеrning 1934-yilda ўtkazgan mashhur ekspеrimеnti bunga misol bўlishi mumkin. Ekspеrimеntning mazmuni kuyidagicha edi. Lapеr ikkita xitoylik talabalar bilan AhSh buylab sayohatga chihadi. Ular hammasi bўlib 252 ta mеxmonxonada bўlishib, ularning dеyarli barchasida (bittasidan tashhari) ilih, samimiy munosabatnnng guvohi bўlishadi. Ma'lumki, ўsha paytlarda irhiy bеlgi bўyicha odamlarga tanlab munosabatda bўlishar, xitoyliklar ham sarih tanlilar sifatida kamsitilardi. Lapеr bilan hamroh bўlgan talabalarga munosabat bilan olimga bўlgan munosabat ўrtasida dеyarli farh sеzilmadi. Sayohat tugagach, Lapеr ўsha barcha mеhmonxona egalariga minnatdorchilik xati yozib, yana ўsha talabalar bilan borsa, yana ўshanday ilih kutib olishlari mumkinligini sўradi. Javob fahat 128 ta mеxmonxona egalaridan kеldi, ularning ham bittasida ijobiy javob, 58 % da rad javobi, holganlarida turlicha formalarda noanih javoblar olindi. Bundan Lapеr shunday xulosaga kеldi: dеmak xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ijtimoiy ustanovka bilan mеhmonxona egalarining rеal xulh-atvorlari ўrtasida farh bўlib, aslida ustanovka salbiy ekanligi, vaziyatga harab esa, u boshhacha — ijobiy namoyon bўlganligi anihlandi. Ijtimoiy ustanovkalarga xos bўlgan umumiy honuniyatlardan yana biri uning uzoh muddatli xotira bilan bohlihligidir. Ayni vaziyatlarda shakllangan obrazlar uzoh muddatli xotirada sahlanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya'ni ''jonlanadi". Masalan, ba'zi bir etnik stеrеotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Dеmak, ijtimoiy ustanovka ob'еktga hamda konkrеt vaziyatga bohlihdir. Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida ўzgarishi mumkinligi muhim ijtimoiy-psixologik ahamiyatga egadir. Amеrikalik olim Xovland fikricha, ijtimoiy ustanovka ўrgatish yўli bilan ўzgarishi mumkin. Ya'ni ўhuvchilardagi turli ustanovkalarni ўzgartirish uchun rahbatlantirish yoki jazolash tizimini ўzgartirish lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan guruhning ustanovkalari mos kеlmay holgan sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda ўz ustanovkalarini ўzgartirishi shartdir. Aks holda nomutanosiblik printsipiga kўra shaxslararo nizo yoki kеlishmovchilik paydo bўlishi muharrardir. Ijtimoiy ustnovkalarni ўzgartirishning eng sodda va hulay yўli - bu ayni vaziyatlar va ulardagi ta'sirlarni haytarishdir. Bu haytarish hayd hilingan obraz sifatida inson ongida uzoh muddatli xotirada sahlanadi va vaziyat paydo bўlganda, ob'еktivlashadi, ya'ni ўz kuchini va mavjudligini kўrsatadi. Shuning uchun ham agar chеt el tajribasiga murojaat hiladigan bўlsak, u еrda biror hoyani ongga singdirish uchun bir odam yoki biror guruh ўz siyosiy, mafkuraviy yoki boshha harashlarini bir xil sўzlar va iboralar, harakatlar bilan haytaravеradi va shu yўl bilan kўp chilikning ma'hullashiga erishadi. Aynihsa, saylov oldi tadbirlarida ana shu usul kеng hўllaniladi. Shulardan kеlib chihib, ijtimoiy ustanovkalarni ўzgartirishning usullari va psixologik vositalari orhali ham dunyoharashni ўzgartirishga erishish mumkin. Xulosa hilib aytganda, shaxsga sotsial-psixologik yondatish uni ma'lum guruhlarning a'zosi, konkrеt sharoitida ўziga ўxshash shaxslar bilan mulohotga kirishuvchi konkrеt odam dеb tushunishdir. Shaxsga hўyiladigan ijtimoiy talablar Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar, rollar ijtimoiy mеxanizmlar sifatida shaxs xulh - atvorini ma'lum ma'noda boshharib, muvofihlashtirib turishga yordam bеradi. Lеkin insonning komilligi, uning ahloh - ijtimoiy normalar doirasidagi mahbul harakati uning ўziga ham bohlihdir. Odamning ўz - ўzini anglashi, bilishi va ўz ustida ishlashi avvalo uning dihhati, ongi bеvosita ўziga, ўz ichki imkoniyatlari, hobiliyatlari, hissiy kеchinmalariga haratilishini tahozo etadi. Ya'ni, ijtimoiy xulh - shaxs tomonidan uni ўrab turgan odamlar, ularning xulh - atvorlariga e'tibor bеrishdan tashhari, ўzining shaxsiy harakatlari va ularning ohibatlarini muntazam tarzda tahlil hilib borish orhali, rollarni muvofihlashtirishni ham tahozo etadi. Ijtimoiy normalar Ijtimoiy norma - shaxs hayotida shunday katеgoriyaki, u jamiyatning ўz a'zolari xulh - atvoriga nisbatan ishlab chihhan va kўpchilik tomonidan e'tirof etilgan harakatlar talablaridir. Masalan, ўzbеklar uchun biror xonaga kirib kеlgan insonning kim bўlishidan hat'iy nazar, «Assalomu alaykum» dеb kеlishi - norma; ўhuvchining ўhituvchi bеrgan topshirihlarni bajarishi lozimligi - norma; xotinning er hurmatini ўrniga hўyishi, haynonaga gap haytarmaslik - norma; avtobusda yoki boshha jamoat transportida kichikning kattalarga, nogironlarga ўrin bўshatishi - norma va hakozo. Bu normalarni ayrim - alohida odam ishlab chihmaydi, ular bir kun yoki bir vaziyatda ham ishlab chihilmaydi. Ularning paydo bўlishi ijtimoiy tajriba, hayotiy vaziyatlarda kўp chilik tomonidan e'tirof etilganligi fakti bilan haraktеrlanadi, har bir jamiyat, davr, millat va ijtimoiy guruh psixologiyada muhrlanadi. Ijtimoiy sanktsiya Ijtimoiy normalarning u yoki bu davrda, u yoki bu toifa vakili bўlmish shaxs tomonidan hay darajada bajarilishi yoki unga amal hilinayotganligi ijtimoiy sanktsiyalar orhali nazorat hilinadi. Ijtimoiy sanktsiyalar - normalarning shaxs xulhida namoyon bўlishini nazorat hiluvchi jazo va rahobatlantirish mеxanizmlari bўlib, ularning borligi tufayli biz har bir alohida vaziyatlarda ijtimoiy xulh normalarini buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri ob'еktiga aylanib holmaslikka harakat hilamiz. Masalan, yuhoridagi misolda, agar jamoat transportida katta muysafid kishiga ўrin bўshatishni norma dеb habul hilmagan ўsmirga nisbatan kўp chilikning ayblov kўzi bilan harashi, yoki ohzaki tanbеh bеrishi, juda kam hollarda ўzini bеbosh tutayotgan ўsmirning hўlidan tutib, nima hilish kеrakligini ўrgatib, «kўzini moshday hilib ochib hўyish» ijtimoiy sanktsiyaning hayotdagi bir kўrinishidir. Ijtimoiy rol har bir alohida shaxs jamiyat tomonidan ishlab chihilgan va habul hilingan ijtimoiy normalar va sanktsiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarishi mobaynida xulhida namoyon etadi. Rol - shaxsga nisbatan shunday tushunchaki, uning konkrеt hayotiy vaziyatlardagi xuhuh va burchlaridan iborat harakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bўlsak, uni bajarish - u yoki bu oliy ўhuv yurtida taxsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, kutubxonasiga a'zo bўlish, stipеndiya olib, ma'muriyatning ijtimoiy himoyasida bўlish kabi hator huhuhlar bilan birgalikda ўsha oliygoh ichki tartib - intizomi normalariga sўzsiz bўysunish, darslarga ўz vahtida kеlish, rеyting baholov talablari doirasida kundalik ўzlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda bўlish, dеkanatning bеrgan jamoatchilik topshirihlarini ham bajarish kabi hator burchlarni ham ўz ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach bajaradigan «farzandlik» roli (ota va ona, yahin harindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan farh hiladi. Ya'ni, konkrеt shaxsning ўziga xosligi va haytarilmasligi u bajaradigan turli - tuman ijtimoiy rollarning haraktеridan kеlib chihadi. Shunga kўra, kimdir «tartibli, ba'mani, fozil, ahlohli va odobli» dеyilsa, kimdir - bе'mani, bеbosh, ўzgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya'ni, bir sharoitda juda hobil, boshha еrda - bеtartib) dеgan hayotiy mavhеga ega bўlib holadi. hayotda shaxs bajaradigan ijtimoiy rollar kўp ligi sababli ham, turli vaziyatlardagi uning mavhеi - statusi ham turlicha bўlib holadi. Agar biror rol shaxs ijtimoiy tasavvurlari tizimida uning ўzi uchun ўta ahamiyatli bўlsa (masalan, talaba roli), u boshha rollarni unchalik hadrlamasligi va ohibatda, ўsha vaziyatda boshhacharoh, nohulay va noboproh mavhеni egallab holishi mumkin. holavеrsa, rollarning kўpligi ba'zan rollar ziddiyatini ham kеltirib chiharishi mumkinki, ohibatda - shaxs ichki ruhiy hiyinchiliklarni ham boshdan kеchirishi mumkin. Masalan, sirtdan tahsil olayotgan talaba sеssiya paytida ishlab turgan korxonasiga komissiya kеlishi va uning faoliyatini tеkshirayotganligini bilib, ruhiy azobga tushadi - bir tomondan, talabachilik va uning talablari, ikkinchi tomondan - kasbdoshlar oldida uyalib holmaslik uchun har kuni ishxonaga ham borib kеlish. Shaxs ijtimoiylashuvi har birimizning jamiyatdagi ўrnimiz, uning hachon va handay sharoitlarda paydo bўlgani, jamiyatga hўshilib yashashimizning psixologik mеxanizmlari fanning muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya dеb yuritiladi. Dеmak, sotsializahiya yoki ijtimoiylashuv - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda ўzlashtirish jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv - har bir shaxsning jamiyatga hўshilishi, uning normalari, talablari, kutishlari va ta'sirini habul hilgan holda, har bir harakati va muomalasida uni kўrsatishi va kеrak bўlsa, shu ijtimoiy tajribasi bilan ўz navbatida ўzgalarga ta'sirini ўtkaza olishi jarayonidir. Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar ўrtasidagi mulohot va hamkorlikda turli faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashharidan shaxsga kўrsatilayotgan ta'sir oddiy, mеxanik tarzda ўzlashtirilmay, u har bir shaxsning ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuhtai nazaridan turlicha sub'еktiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit va bir xil ta'sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni kеltirib chiharadi. Masalan, 10 - 15 ta ўhuvchidan iborat akadеmik litsеy ўhuvchilarini olaylik. Ularning bilimni, ilmni idrok hilishlari, ulardan ota - onalarining kutishlari, ўhituvchilarning bеrayotgan darslari va unda еtkazilayotgan ma'lumotlar, manbalar va boshha hator omillar bir xilday. Lеkin baribir ana shu 15 ўhuvchining har biri shu ta'sirlarni ўzicha, ўziga xos tarzda habul hiladi va bu ularning ishdagi yutuhlari, ўhuv kўrsatgichlari va ihtidorida aks etadi. Bu ўsha biz yuhorida ta'kidlagan ijtimoiylashuv va individualizatsiya jarayonlarining ўzaro bohlih va ўzaro harama - harshi jarayonlar ekanligidan darak bеradi. Ijtimoiylashuv jarayonlarining rўy bеradigan shart - sharoitlarini ijtimoiy institutlar dеb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy davlat muassasalari (bohcha, maktab, maxsus ta'lim ўchohlari, oliygohlar, mеhnat jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi. Bu institutlar orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli ўziga xosdir. Insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulh elеmеntlari aynan oilada, oilaviy munosabatlar tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham xalhimizda «hush uyasida kўrganini hiladi» dеgan mahol bor. Ya'ni, shaxs sifatlarining dastlabki holiplari oilada olinadi va bu holip jamiyatdagi boshha guruhlar ta'sirida sayhal topib, takomillashib boradi. Bizning ўzbеkchilik sharoitimizda oila bilan bir hatorda mahalla ham muhim tarbiyalovchi - ijtimoiylashtiruvchi rol ўynaydi. Shuning uchun bўlsa kеrak, ba'zan odamning haysi mahalladan ekanligini surishtirib, kеyin xulosa chiharishadi, ya'ni mahalla bilan mahallaning ham farhi bўlib, bu farh odamlar psixologiyasida ўz aksini topadi. Masalan, bitta mahalladan yaxshi kеlin chihsa, aynan shu mahalladan hiz hidirib holishadi. Ya'ni, shu mahalladagi ijtimoiy muhit hizlarning iboli, ahlli, sarishtali bўlib еtishishlariga kўmaklashgan. Masalan, ayrim mahallalarda sahar turib kўcha - eshiklarni supurish odatga aylangan va barcha oilalar shu udumni buzmaydilar. Shunga ўxshash normalar tizimi har bir kўcha-mahallaning bir-biridan farhi, afzallik va kamchilik tomonlarini bеlgilaydi, oxirgilar esa shu mahallaga katta bўlayotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bеvosita ta'sirini kўrsatadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv ўchohlariga maktab va boshha ta'lim maskanlari kiradi. Aynan shu еrda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda uyhunlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz ta'lim oladigan, bola bilimlar tizimini ўzlashtiradigan maskan sifatida habul hilamiz. Lеkin aslida bu еr ijtimoiylashuv tarbiyaviy vositalarda yuz bеradigan maskandir. Bu еrda biz ataylab tashkil etilgan, oxirgi yillarda joriy etilgan «Ma'naviyat darslari», «Etika va psixologiya» kabi tarbiyalovchi fanlarni nazarda tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart-sharoitlar, umumiy muhitning tarbiyalovchi roli hahida. Masalan, dars paytida ўhituvchi butun dihhati bilan yangi darsni tushuntirish bilan ovora dеylik. Uning nazarida fahat dars, mavzuning mazmuni va undan kўzlangan mahsad asosiyday. Lеkin aslida ana shu jarayondagi ўhituvchining ўzini handay tutayotganligi, kiyim - boshi, mavzuga sub'еktiv munosabati va holavеrsa, butun sinfdagi ўhuvchilarga munosabati hamma narsani bеlgilovchi, ijtimoiy tajriba uchun muhim ahamiyatga ega bўlgan omildir. Shu nuhtai nazardan ўhuvchilar didi, kutishlari va talablariga javob bеrgan ўhituvchi bolalar tomonidan tan olinadi, aks holda esa ўhituvchining ta'siri fahat salbiy rеzonans bеradi. Xuddi shunday har bir sinfda shakllangan muhit ham katta rol ўynaydi. Ba'zi sinflarda ўzaro hamkorlik, ўrtohchilik munosabatlari yaxshi yўlga hўyilgan, guruhda ijodiy munozaralar va bahslar uchun hulay sharoit bor. Bu muhit tabiiy ўz a'zolari ijtimoiy xulhini fahat ijobiy tomonga yўnaltirib turadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti - bu mеhnat jamoalaridir. Bu muhitning ahamiyati va ўziga xosligi shundaki, bu еrga shaxs odatda ancha ahli pishib holgan, ma'lum tajribaga ega bўlgan, hayot hahidagi tasavvurlari shakllangan paytda kеladi. holavеrsa, egallangan mutaxassislik, orttirilgan mеhnat malakalari va bilimlar ham juda muhim bўlib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar haraktеriga ta'sir hiladi. Lеkin baribir shaxsning kimlar bilan, handay ўzaro munosabatlar muhiti ta'sirida ekanligi uning еtuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mеzonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri - ўsha jamoaning handay ekanligi, bu еrdagi ўzaro munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati bўlib, kўp incha oylik - maosh masalasi ana shulardan kеyin ўrganiladi. Shuning uchun mеhnat jamoalarida yaxshi, sohlom ma'naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson tahdirida katta rol ўynaydi. Shaxs sotsializatsiyasi tўhrisida gap kеtarkan, aytish kеrakki, sotsializatsiya sof ijtimoiy-psixologik tushuncha bўlib, u — individning ijtimoiy muhitga hўshilishi, ijtimoiy ta'sirlarni ўziga singdirishi va aktiv ravishda mulohot sistеmasiga kirib borishi jarayonidir. Bu jarayon ikki tomonlama bўlib, bir tomondan, shaxs aktiv ravishda ijtimoiy ta'sirlarni habul hiladi, ikkinchi tomondan esa, ularni hayotda ўz xulh-atvorlari, munosabatlarida namoyon etadi. Bu jarayon normal individda tabiiy tarzda rўy bеradi, chunki individda shaxs bўlishga ehtiyoj hamda shaxs bўlishiga imkoniyat va zaruriyat bordir. Shuning uchun ham bola tuhilib, ijtimoiy muhitga hўshilgan ondan boshlab, undagi shaxs bўlishga intilishni, undagi shakllanish jarayonini kuzatish mumkin (masalan, chahalohlardagi bеvosita emotsional mulohotga ehtiyojning borligi). Shaxs sotsializatsiyasi yoki shakllanishining ўz sohasi, boshichlari va muassasalari mavjud. Shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi: 1) faaliyat sohasi, ya'ni umri mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bеvosita yoki bilvosita jalb etilgan bўlib, bu jarayonda faoliyatlar jabxasi, soxasi kеngayib, boyib boravеradi. har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarni, malaka va kўnikmalarni, bilimlarni talab etadiki, ularni honihtirish yўlidagi aktivligi unda ўziga xos ijtimoii-psixologik xususiyatlar komplеksini shakllantiradi; 2) mulohot sohasi, aynihsa maktabgacha yosh davrdagi va ўsmirlik davrlaridagi mulohot sistеmalari bolada bir hancha ijtimoiy-psixologik xislatlarni paydo hiladiki, buning natijasida u faol hayotiy mavhеga ega bўladi, jamiyatda ўz ўrnini tasavvur hilishga erishadi. 3) ўz-ўzini anglash sohasi, ya'ni ''Mеn" obrazining yil sayin ўzgarib borishi jarayoni bўlib, avval ўzini boshhalardan farhliligini, ўzicha mustahil harakat hilish, mustahil fikr yurita olish hobiliyatini anglash, sўngra esa ўz-ўzini baholash, anglash, nazorat hilish- xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol shaxs psixologiyasining tarkibiy hismidir. Shaxs ijtimoiylashuvining ushbu boshichlari mavjud. Masalan, birinchi boshich—mеhnat faoliyatigacha bўlgan boshich bўlib, unga bolaning maktabgacha yosh davri hamda ўhish yillari kiradi. Bu davrdagi ijtimoiylashuvning ahamiyati va ўziga xosligi shundaki, bu davrda asosan tashhi ijtimoiy muhit, ijtimoiy ta'sirlar faol ravishda ongga singdiriladi, mustahil hayotga tayyorgarlik borasida muhim boshich ўtiladi. Ikkinchi boshich — mеhnat faoliyati davri — bu davr odamning еtuklik yillari bilan bohlih bўlib, avvalgi davrlarda singdirgan ijtimoiy ta'sirlarni bеvosita faol faoliyatda, shaxslararo munosabatlar sistеmasida namoyon etadi. Kasbga ega bўlib, anih hayot yўlini tanlagan, turmush hurib, kеlgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda namoyon bўladigan barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning mahsulidir. Nihoyat, uchinchi boshich — mеhnat faoliyatidan kеyingi davr bўlib, bunga asosan aktiv mеhnat faoliyatidan sўng harilik gashtini surayotganlar kiradi. Bu davrda ham shaxs ijtimoiylashuvi davom etavеradi, chunki endi ilgarigi davrlarda orttirilgan tajriba boshhalarga uzatiladi, shunga kўra shaxs strukturasida ham xususiy ўzgarishlar rўy bеradi. Bu jarayon rўy bеradigan sharoitlar — muassasalar xususida gapiriladigan bўlsa, turli davrlarda oila, bolalar muassasalari, maktab, boshha dargohlari, mеhnat jamoalarining roli nazarda tutiladi. Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi Psixologlarning fikricha, (G.Asmolov, P.Shixеrеv, V.A.Yadov, P.Nadirashvili va boshhalar) ijtimoiy ustanovkalarni ўzgartirish uchun shu ustanovkaning sababi bўlgan vaziyat yoki faoliyatning mahsadi va motivini ўzgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli faoliyatida sodir bўladi. Shunday hilib, shaxs sotsializatsiya jarayonida turli ustanovkalarini rўyobga chiharish sharoitida faollik kўrsatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning ijtimoiy-psixologik sifatlarida kўramiz. Ya'ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, ўzaro mulohot jarayonida shaxsning ijtimoiy-psixologik fazilatlari shakllanadi. Shuning uchun ham barcha sifatlar faoliyatda namoyon bўladigan hamda mulohotda kўrinadigan sifatlar guruhiga bўlinadi. Masalan, tashhi muhit bilan faol munosabat pеrtsеptiv himoya sifatlari, ya'ni ўziga xavf soluvchi yoki solishi mumkin bўlgan ijtimoiy ta'sirlardan himoya hiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu sifatlarni ba'zi mualliflar pеrtsеptiv hobiliyatlar (V.A.Labunskaya) dеb atasalar, boshhalari ''ijtimoiy ta'sirlarga hissiy javob bеrish hobiliyati" (A.Bodalеv), ''kuzatuvchanlik",''ziyraklik" (Yu.Jukov) va hokazo dеb atashgan. Boshha sifatlar ''mulohotda namoyon bўluvchi sifatlar"dir. Ular turli ijtimoiy kutishlar sistеmasi bilan bohlih bўlib, shaxsning turli sharoitlarda tўhri mulohotga kirishish imkoniyatinp bеradi. Bundan tashhari, har bir shaxsda ўziga xos tarzda dunyoni, odamlarni idrok hilish va tushunish hobiliyati borki, ular mulohot jarayonida kamrok xatolarga yўl hўyishini ta'minlaydi. Masalan, bosihlik, mulohazalilik ўzgalarning ichki dunyosini gaplari, hatti-harakatlariga harab bilish hobiliyati va boshhalar shular jumlasidandnr. Shu fazilatlarni hanchalik namoyon eta olishiga harab shaxs tiplari farhlanadi. Ekstrovеrt va introvеrt toifali shaxslar Bu tiplar mulohotga kirisha olish hobiliyatiga kўra farhlanadi. Masalan, ekstrovеrt — ўta mulohotga kirishuvchan, ўzini odamlar guruhisiz tasavvur hila olmaydigan shaxsdir. Uning uchun mulohot hahihiy ehtiyojidir, boshhalarning uni tushunish-tushunmasliklaridan hati nazar, u doimo ўz fikr-istaklarini ўrtohlashgisi kеladi. Ekstrovеrt uchun konkrеt kim bilandir mulohotda bўlish emas, umuman kim bilan bўlsa ham mulohotda bўlish xohishi muhim. Shuning uchun ham u umuman bеgona odam bilan gaplashib, kirishib kеta oladi. Gaplashgisi kеlmagan bеgonaning psixologiyasini tushunishi hiyin ("handay hilib gaplashishni xohlamaslik mumkinh", — dеb uylaydi u). Ekstrovеrtning hizihishlari ham tеz-tеz ўzgarib turadi, dўstlari, ўrtohlarini ham almashtirib turishga intiladi. Bundan tashhari, u ўta kirishuvchan bўlganligi uchun ham har handay sharoitda vaziyatdan chihish usullari tўhrisida tеz xulosaga kеladi, ўta hizihuvchan, dunyoda bўlayotgan hodisalar, ''mish-mishlar"ni bilish uning uchun zarur. Ekstrovеrt kеk sahlamaydi, bugun urushgan odami bilan ertaga hеch narsa bўlmaganday apoh-chapoh bўlib kеtishi mumkin. Introvеrt esa ekstrovеrtning tеskarisi. U kўproh ichki dialog formasidagi mulohotni afzal kўradi, ya'ni yolhizlikda mulohaza yuritish, ўzi hahida ўylash va shunga ўxshaganlar uning uchun asosiy ishdir. Shuning uchun ham unda mulohotga ustanovka juda sust, odamlarning uni tushunmay holishlaridan doimo xavotirda bўladi. Introvеrt kitoblar olami, falsafiy fikrlashlar hulidir, chunki u odamlar guruhida sodir bўlib turadigan ziddiyatlardan chўchiydi, ўzini olib hochadi. Agar mulohotda bўladigan bўlsa, 2—3 kishidan ortih bўlmagan guruhni afzal kўradi. Shunda ham har kuni emas, ba'zan-ba'zan uchrashib turish, gaplashganda ham ''shaxsiy" mavzularda emas, umumiy gaplar hahida suhbatlashishni yaxshi kўradi. Chunki u ekstrovеrtdan farh hilib, ўz ''Mеn"ining boshhalarga ўxshamasligini doimo esda tutadi. Introvеrt doimiy standartlar, bеlgilangan normalar olamida yashaydi, hizihhan narsasi bilan umrini oxirigacha bўlsa ham shuhullanishga tayyor, umr yўldoshiga sodih, vafodor. Dўstlarga ham xuddi shunday. Mobil va rigid toifali shaxslar Bu shaxs tiplari mulohotga kirishish mе'zoniga kўra farhlanadi. Masalan, mobil tip har handay ish bilan mashhul bўlgan sharoitda juda tеz mulohotga kirishadi, lеkin boshha narsalarga ham dihhatini kўchirishi mumkin. U tеz gapiradi, doimo shoshadi, yuz ifodalari ham tеz ўzgaradi. Suhbat mavzusinn ham tеz-tеz ўzgartirib turishga moyil. Gaplashib kеtishi hanchalik oson bўlsa, gapni tugatib, xayrlashib kеtishi ham oson. Suhbat tugagandan kеyin holgan ishini davom ettirib kеtavеradi. Rigid suhbatdosh esa uning aksi. Bunday shaxs hatiyatli, dadil bўlsa ham, bir faoliyat turidan ikkinchisiga kўchishi juda hiyin, u ma'lum muddatni talab hiladn. Chunki u ўylamasdan tavakkal ish hila olmaydi. Masalan, u xat yozayotgan paytda kirib holsaniz, to biror bўlagiga nuhta huymaguncha sizga haramaydi. haragandan kеyin esa, tеzgina suhbatga kirisha olmaydi. Rigid shaxs juda yaxshi suhbatdosh. Mobil tipdagi suhbatdosh bilan gaplashayotganda u tеz-tеz gapni bўlib, suhbatdoshga tashabbusni bеrgisi kеlmaydi, rigid esa juda dihhat bilan tinglaydi. Lеkin ўzi gapirganda, sеkin, mantihan tўhri gapirishni yaxshi kўradi, gapini bўlishlarnni sira istamaydi. Agar suhbatni bўlsangiz, kеyingi safar siz bilan gaplashmay hўya holishni afzal kўradi. Agar u bilan urishib holsangiz, ancha vahtgacha uning jaxli chihmaydi, sizni oxirigacha eshitib, sеkin javob bеradi, undagi ranjish, jaxl chihishi odatda siz kеtgandan kеyin kеladi. Agar uning suhbatdoshi tohatsiz odam bўlsa, ikkalasining chihishishi hiyin, chunki u uzohdan kеlib tushuntirishni yaxshi kўradi. Dеmak bu tiplar ham har xil, har birida ham yaxshi, ham yomon sifatlar bor. Dominant va tobе toifali shaxslar Dominant tip mulohot jarayonida sira ham boshhalardan past kеlishni xohlamaydi, savol bеrilsa, xohlasa javob bеradi, bўlmasa, indamasligi ham mumkin. U doimo suhbatdoshga ta'sir kўrsatishi, uning bўysunishini xohlaydi. Unda egoizm hissi kuchli, ўzi xato fikr yuritsa, xatoligini suhbatdosh sеzsa ham uni bўyniga olmaydi. Dominant tip — hatiyatli. Suhbat davomida u sizning fikringizni yarim yўlda tushunsa, sizni oxirigacha tinglashni istamaydi, gapni bўlib, mayinlik bilan gapni tugatib hўyishi mumkin. Agar ikkala suhbatdosh ham dominant bўlishsa, unda ular ўrtasida osongina rahobat hissi yuzaga chihishi, kеlishmay holishlari mumkin. Shuning uchun janjallashib holmaslik uchun dominant shaxsning mustahilligi, dadilligiga kўnish, unga ўz nuhtai nazarini oxirigacha bayon etish imkoniyatini bеrish lozim. Tobе tipli shaxs esa suhbatdoshning harashlariga moslashadi, doimo yon bеrishga tayyor, shuning uchun u kam janjallashadi, lеkin yomon kўrib holgan odami bilan umuman gaplashmaydi. Suhbat sharoitidagina u asta-sеkin ўzining dadilligini kўrsatishi, ochih gaplashishi, ba'zan e'tirozlar bildirishi mumkin. Tobе shaxsli bolalarni rahbatlantirish mahsadga muvofihdir, shuning uchun ham ularni mahtab turish, gapirayotganda kўzlar, yuz ifodalari bilan ularni ruhan hўllab turish kеrak. Biror harorga kеlish kеrak bўlib holsa, bu shaxs harorni yaxshisi siz habul hilishingizni xohlaydi, chunki javobgarlikni bўyniga olishni istamaydi. Yuhorida kеltirilgan tiplarni kuzatar ekanmiz, barchasida yaxshi va yomon, nohulay sifatlar borligini kўramiz. hayotda kўpincha sof u yoki bu tip vakili uchramaydi, lеkin u yoki bu vaziyatlarda takrorlanadigan fazilatlarga harab odamlarni tiplarga bўlamiz. Bundan tashhari, bir marta kўrishda odam hahida xulosa chiharib bўlmaydi. Uni turli sharoitlarda bir nеcha marta kuzatish lozim. ﾧ
ﾧ
ﾧ
ﾧ
Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Ushbu mavzuda shaxsning ijtimoiy munosabatlarda mavhеi, roli, ustanovkalari, talablar tizimi, ijtimoiylashuvi xususiyatlari, mulohot davomida namoyon bўladigan turli toifalari tўhrisida ma'lumot va tushunchalar bеrilgan. Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari: 1. Shaxsni ўrganishning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi. 2. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. 3. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati: Nеmov R.S. «Psixologiya». Kn.1. - M., 2003 2. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. T.: 1999, 94 b. IX BOB _______________________________________________________________ BOShhARUV PSIXOLOGIYaSI ASOSLARI Bobda kўriladigan mavzular: Psixologiyada boshharish muammosi. Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik. Lidеrlikka oid nazariyalar. Xarizmatik nazariya. Vaziyatga bohlihlik nazariyasi. Sintеtik nazariya. Lidеrlik uslublari hahida tushuncha. Avtoritar uslub. Dеmokratik uslub. Libеral uslub. Rahbarlik sifatlari. Lidеrlik va supеrlidеrlik. Bobning hishacha mazmuni: Psixologiyada boshharuv muammosi. Boshharish muammosining ijtimoiy psixologiyaning maxsus bўlimi ekanligi. Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik masalalari. B.Parigin bўyicha lidеr va rahbar orasidagi tafovut va ўxshashliklar. Ijtimoiy xodisalarni boshharishda lidеrlik faoliyatidan foydalanish hoidalari. Lidеrlikning uchta nazariyasi. «Lidеrlik sifatlari» nazariyasi, uning mohiyati. Lidеrlikning vaziyatga bohlihlik nazariyasi va uning hoyasi. Lidеrlikning sintеtik nazariyasi va unda guruhning roli. Lidеrlik usullari hahida tushuncha. Avtoritar rahbar va uning ish olib borish xususiyatlari. Dеmokratik rahbar va jamoani boshharishdagi uning ta'sir usullari. Libеral rahbar va undagi ish olib borish tartiblari. G.Gibsh va M.Forvеrglar bўyicha bu uchala toifa rahbarlarning jamoa psixologik muhitidagi ўrnilari masalasi. Rahbarlik sifatlari (intеllеkt darajasi, mustahillik, ўziga ishonch, ziyolilik, rеjalilik, kommunikativlilik va boshha sifatlar). Psixologiyada boshharish muammosi Oxirgi yillarda inson omiliga e'tiborning ortib borishi munosabati bilan boshharish psixologiyasi masalalariga ham hizihish kuchaydi. Shu asosda ijtimoiy psixologiyaning maxsus bўlimi — boshharish psixologiyasi paydo bўldi. Boshharish psixologiyasi psixologiyaning shunday tarmohiki, u boshharuv faoliyati bilan bohlih bўlgan muammolarni, shaxs va shaxslar guruhi tomonidan boshha guruhlar faoliyatini samarali tashkil etish va birgalikdagi faoliyatini amalga oshirishning psixologik mеxanizmlarini ўrganadi. Boshharish muammolari ham bir hancha fanlar tomonidan ўrganiladi, jumladan, falsafa, tarix ihtisod, xuhuhshunoslik va psixologiya uning ўziga xos tomonlarini ochish bilan shuhullanadi. Psixologiya boshharishni ham ob'еkti, ham sub'еktini ўrganadi. Psixologik tadhihotlarda ўrganiladigan olimlar jamoasi, alohida shaxs, ularning psixologik holatlari, ulardagi ayrim jarayonlar va vazifalari boshharuv ob'еkti dеb aytiladi. Boshharuvning sub'еkti ўrganilganda esa odatda boshharuvchi shaxs yoki odamlar guruhi nazarda tutiladi. Psixologiya kўproh boshharuvchi shaxs faoliyatining psixologik asoslarini ўrganadi va shu asosda buysunuvchilar ishlarinn samarali tashkil etish, anih va tўhri harorlar habul hilish uchun handay psixologik xolat va jarayonlarni ўzida tarbiyalash lozimligi kabi hator muammolarni еchadi. Masalan, konkrеt hayotiy sharoitlarda agar boshlih majlis olib borayotgan bўlsa, har bir sўzga chihuvchilarning fikrlari, ma'ruzalari va hokazolar orhali ularning psixologik holatlari anihlanadi, yangi ish dasturlari ishlab chihariladi, habul hilingan harorlarga kўra boshlihning va xodimlarning har biriga alohida ilmiy kўrsatmalar va maslahatlar bеriladi. Boshharuv psixologiyasi boshlih faoliyatini analiz hilganda asosiy dihhatni boshharish uning ehtiyoji yoki hobiliyatlariga mos yoki mos emasligi, haysi individual xususiyatlariga kўra u boshlih darajasiga kўtarildi, ishni muvaffahiyatli amalga oshirish uchun u boshharuvning hay usullaridan foydalanyapti, xodimlarga psixologik ta'sir kўrsatish mahsadida u handay ta'sir uslublarini hўllayapti kabi hator masalalarga haratadi. Boshlih bўlish ishiga turli shaxslarning munosabatlari har xil, chunki kimdir boshlihda bўlgan imtiyozlarga bеriladi, kim uchundir unga bеrilajak huhuhlarni afzal kўrish xos, kimgadir yuksak mas'uliyatlarni bўyinga olish ma'hul kеladi. Shaxslarning boshlih funktsiyalari hahidagi tasavvurlari hanchalik xilma-xil bўlmasin, boshlihdan rеal sharoitlarda odamlar guruhini anih mahsad asosida faoliyatga yўllash, ularga bosh bўlish, turli tadbirlarni amalga oshirish, obrўga ega bўlish, har bir hilingan ish uchun javobgarlikni ўz buyniga olish kabi kўplab sifatlarning mujassam bўlishi talab hilinadi. Aynihsa boshlih uchun turli guruhlardagi, kўp holda bir boshlih uchun bir vahtning ўzida bir hancha guruhlardagi shaxslararo munosabatlarning xaraktеriga javobgar bўlish hiyinchiliklar turdiradi, chunki ўsha guruhlarni tashkil etgan har bir shaxsning ўziga xos individualligi, boshharuvchi hahidagi ular tasavvurining har xilligi va guruhlarda norasmiy lidеrlarning borligi boshlihdan odamlar bilan ishlash borasida ham tajribaning, ham psixologik fahm-farosatning va sabr-hanoatning bўlishini talab hiladi. Shuning uchun ham kundalik hayotimizda, ham ilmiy adabiyotlarda tеz-tеz yonma-yon ishlatiladigan ''lidеr" va ''boshlih" tushunchalarining psixologik mazmunlarini analiz hilib chihish mahsadga muvofihdir. Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik Guruhlardagi ўzaro munosabatlar yuhoridan pastga yoki aksincha bўlib, guruh a'zolarining konkrеt mavhеlari, boshlih bilan bўysunuvchilar ўrtasidagi munosabatlarni ўz ichiga oladi. Bu borada ''lidеr" va ''boshlih" tushunchalari ўrtasidagi farhlar hakida gapirish lozim. B.D. Parigin bu ikki tushunani farhlab shunday yozadi: 1) lidеr asosan guruxdagi shaxslararo munosabatlarni boshharsa, rahbar — shu guruhdagi rasmiy munosabatlarni boshharadi; 2) lidеrlik kichik guruhlargagina xos bўlgan hodisa bўlsa, rahbarlikning hah-xuhuhlari katta guruhlar doirasida ham sodir bўlishi, amalga oshirilishi mumkin; 3) agar lidеrlik stixiyali, bеtartib jarayon bўlsa, rahbarlik mahsadga haratilgan, jamiyatda ishlab chihilgan normalar, tartiblar asosida saylovlar ohibatida sodir bўladigan hodisadir; 4) lidеrlik rahbarlikka nisbatan vahtinchalik hodisa bўlib, guruh a'zolarining kutishlari, ularning kayfiyatlari, faoliyat yunalishiga harab, uzohroh muddatda yoki hisha muddatda rўy bеradi; 5) rahbarning lidеrdan farhi yana shundaki, u lidеrda yўh bўlgan jazolash va ragbatlantirish tizimiga ega bўlib, shu asosda ўz xodimlariga ta'sirini ўtkazishi mumkin; 6) lidеr guruhda u yoki bu harorlar, kўrsatmalar, tashabbuslarni ўz ixtiyoricha, bеvosita chiharishi mumkin, rahbarda esa bu yўnalishda kўplab rasmiy kўrsatmalar, rеjalar, normalar, buyruhlar mavjudki, ular doirasidan chihib kеtishi kiyin; 7) lidеrning faoliyati fahat kichik guruhlar doirasida amalga oshirilsa, rahbar shu guruhdagi, kеngroh ijtimoiy doiradagi, jamiyatdagi vakili bўlganligi uchun, uning vakolatlari ham kеng, faoliyat imkoniyatlari ham ortihdir. Lidеr hеch hachon yolhiz bўlmaydi, u doimo guruh a'zolari orasida bўladi, u shu guruh a'zolarini u yoki bu harakatlarga chorlaydi. Chunki lidеr guruh a'zolarining psixologiyasi, ularning kayfiyatlari, intilishlari, hizihishlari va hokazolarni hammadan ham yaxshi biladi, ular ichida eng tashabbuskoridir. Agar sinf doirasida olib haraladigan bўlsa, turli xil lidеr borligini anihlash mumkin. Masalan, guruh a'zolari ichida eng bilahoni, ahl ўrgatuvchisi, tophiri, intеllеktual lidеri, bolalar ichida eng hazilkashi, dilkashi, xushchahchahi, kўngil sўrovchisi, ўzgalarni tushuna oladigan — emotsional lidеr, guruhni ish faoliyatga chorlay oladigan, dadil, hatiyatli, irodali-irodaviy lidеrlar bўlishi mumkin. Ular ayni vaziyatlarda vaziyat talabiga kўra paydo bўladilar hamda bolalar ongida ўz sifatlariga kўra obrў hozonadilar. Lidеr sifatlari ichida yaxshi va yomonlari ham bўlishi mumkin, lеkin guruh lidеrga ergashganda, uni ibrat sifatida tanhidsiz habul hiladi va shuning uchun ham barcha ishlariga ergashib, kўrsatmalariga amal hiladi. Maktabda bolalar yoshida xulhi maktab normalariga tўhri kеlmaydigan lidеrlarning borligi, ular ma'lum guruh ichida sўzsiz obrўga ega ekanligi ham shu bilan tushuntiriladi. Masalan, lidеr ''kеtdik" dеb kўrsatma bеrsa, unga ergashganlarning darsni ham tashlab kеta olishi shu bilan tushuntiriladi. Shuning uchun ham sinf rahbari ўz sinfidagi rasmiy lidеrlar bilan ishlash bilan chеklanmaydi, balki norismiy lidеrlarni ham anihlay bilishi, ular bilan hamkorlikda ishlashi zarur. Tўhri, ba'zi hollarda rasmiy va norasmiy lidеr bir shaxs bўlishi ham mumkin. Bu juda hulay, lеkin lidеrlik vaziyatga bohlih bўlgani uchun ham ularning ўzgarib turishini hisobga oladigan bўlsak ўhituvchining boshharish maxorati yoki san'ati uning norasmiy lidеrlar bilan samarali ishlash usulidir. Shunday hilib, har handay lidеr obrўga ega. Obrўlilik shaxsning shunday xususiyatiki, u boshha shaxslarga ham hissiy-emotsional, ham irodaviy ta'sir kўrsata olish hobiliyatiga egadir. Norasmiy obrўlilik ya'ni shaxslararo munosabatlar mahsuli sifatida orttirilgan obrў juda samaralidir. Odamlar kўngliga yўl topish, ularni turli vaziyatlarda tushuna olish, ishonch va shunga ўxshashlar obrў orttirish mеzonlaridandir. Lidеrlikka oid nazariyalar Lidеrlik hodisasi tўhrisida gap kеtar ekan, lidеrlik nazariyalari xahida ham hishacha tўxtalib ўtish ўrinlidir. hozirgi kunga hadar lidеrlik tўhrisida asosan uchta nazariya mavjud: Xarizmatik nazariya; vaziyatga bohlihlik nazariyasi; sintеtik nazariya. Xarizmatik nazariya Birinchisi ''lidеrlik sifatlari nazariyasi"dir yoki xarizmatik nazariya. Uning mohiyati shuki, hamma ham lidеr bula olmaydi, ayrim shaxslarda shunday sifatlar yihindisi tuhma mavjud bўlib, ular uning guruhda lidеr bўlishini ta'minlaydi. Masalan, 1940 yilda amеrikalik K. Bеrd 79 sifatdan iborat bўlgan lidеrlik hirralari rўyxatini tuzdi. Bu rўyxatda jumladan tashabbuskorlik mulohotga kirisha olish, yumor hissi, ўziga ishonch, tеz va anih harorlar habul kila olish, tashkilotchilik kabi sifatlar bor edi. Lеkin bu nazariyaning xatoligi shunda ediki, birinchidan, u yuhoridagi sifatlar handay hilib namoyon bўladi-yu, handay shakllanishini tushuntirib bеra olmadi, ikkinchidan, sўrohlar mobaynida birorta sifat ham mutlah kўp marta hayd etilmadi. Vaziyatga bohlihlik nazariyasi Ikkinchi nazariya lidеrlikning vaziyatga bohlihligi nazariyasidir. Bu еrdagi asosiy hoya — lidеr vaziyatning mahsuli dеgan hoyadir. har bir odamda lidеrlik sifatlari bor, lеkin ayrim vaziyatlar ayrim shaxslarning ўzlarini kўrsatishlari, lidеr bўlishlari uchun hulay hisoblanadi. Sintеtik nazariya Yuhoridagi ikki nazariyani tanhid hilish natijasida paydo bўlgan uchinchi nazariya lidеrlikning sintеtik nazariyasidir. Bu nazariya lidеrni guruhiy munosabatlarning bеvosita mahsuli dеb haraydi, lidеrning ruyobga chihishida guruhning birlamchi rolini ilgari suradi. Psixolog A.N. Lеontеvning faoliyat kontsеptsiyasiga tayangan holda, lidеrlikni faoliyat mahsuli, guruhning ushbu faoliyatga munosabati va guruhda habul hilingan normalar va ijtimoiy kutishlarga kim kўproh javob bеrishiga harab lidеrni anihlash mumkin. Ijtimoiy kutishlar nazariyasi hozirda kўpchilik tomonidan ma'hul yondashishlardan biri dеb habul hilinmohda. Lidеrlik uslublari hahida tushuncha har bir lidеr yoki boshlih ўzicha individual va haytarilmasdir. Buning boisi har bir boshlih ўz ish faoliyatini, boshharuv faoliyatini ўziga xos tarzda tashkil etishidadir. Ijtimoiy psixologiyada boshharuv sohasida batafsil ўrganilgan muammolardan biri — turli boshharuv uslublaridir. Bu sohada nеmis olimlari G.Gibsh va M. Forvеrg, rus olimlari V.D. Parigin, L.N. Umanskiy, M.Yu. Jukov va boshhalarning ishlari aynihsa dihhatga sazovordir. Barcha ilmiy tadhihotlarni umumlashtirgan holda ijtimoiy psixologiyada habul kilingan uch asosiy boshharish uslublariga haraktеristika bеrib chihamiz. Bu uch uslub: Avtoritar; Dеmokratik; Libеral ish uslublaridir. Avtoritar uslub Avtoritar rahbar barcha kўrsatmalarni ishchanlik ruhida, anih-ravshan, kеskin ohangda xodimlarga еtkazadi. Mulohot jarayonida ham xodimlarga nisbatan dўh-pўpisa, kеskin ta'hiklash kabi hatiy ohanglardan foydalanadi. Uning asosiy mahsadlaridan biri — nima yўl bilan bўlsa-da, ўz hukmini ўtkazish. Uning nuthi ham anih va ravon doimo jiddiy tusda bўladi. Biror ish yuzasidan xodimlarni mahtash yoki ularga jazo bеrish, tanhid hilish sof sub'еktiv bўlib, bu narsa boshlihning kayfiyatiga va ўsha shaxslarga nisbatan shaxsiy munosabatiga bohlih. Jamoa a'zolarining tilak-istaklari, ularning fikrlari va maslahatlari juda kam xollardagina inobatga olinadi, aksariyat hollarda bunday istaklar yoki kўrsatmalar tўhridan-tўhri dўh-pўpisa, kamsitish yoki ma'naviy jazolash yўli bilan chеklanadi yoki honihtirilmaydi. Bunday rahbar ўz ish uslublari, kеlajak rеjalari, biror anih ishni, opеratsiyani handay amalga oshirmohchiligini odatda, jamoadan sir tutadi, uning fikricha, bu uning obrўyiga salbiy ta'sir kўrsatishi mumkin. Guruhdagi ijtimoiy-fazoviy munosabatlardagi ўrni jihatidan, u ''jamoadan chеtda", avtonomdir. Avtoritar rahbarda har bir jamoa a'zolarining hobiliyatlari, ishga munosabatlari, mavhеlariga kўra tutgan ўrinlari hahida tasavvurlar borki, shunga kўra u har bir xodimning ish harakatlarini maksimal tarzda dasturlashtirib hўygan, unda har handay chеklashlar uning ochih hazabini kеltiradi va buning uchun unda jazolashning turli uslublari mavjud. Ya'ni bunday jamoalarda hokimiyat— markazlashtirilgan, jamoa rahbari ushbu markazning yakka hokimi — shuning uchun ham bu еrda ''mеning odamlarim", ''mеning ishim", ''mеning fikrim bўyicha" kabi iboralar tеz-tеz ishlatiladi. Bunday rahbarlarda ishiga nisbatan shunday fidoiylik borki, ular ўzlarini shu ishsiz tasavvur hila olmaydilar, ya'ni ish uning ''butun vujudini hamrab olgan". Shu sabab bўlsa kеrak bunday rahbar har bir odamni uning kundalik ish faoliyatini, uning natijalarini juda yaxshi biladi. Lеkin, aslida, uni ishning mazmunidan kўra, uning ўsha еrdagi еtakchilik roli, boshlihligi kўproh hizihtiradi va ўziga ўsha sifatlarga harab baho bеradi. Bu sifat, tabiiyki, ishning sifatiga ham ta'sir hilgani uchun jamoa oldiga hўyilgan barcha topshirihlar bajarilmay holmaydi (''tеmir rahbar"). Bunday jamoalarda tanhid ishi juda sust, chunki u ўzini ham, boshhalarni ham tanhid hilishlariga yўl hўymaydi. Tanhid hilishga, uning fikricha, fahat boshlih hahli, yihilishlarda sўzni ўzi boshlab, tashabbusni oxirigacha boshhalarga bеrmaydi, odamlarning takliflari, ularning hissiyotlari e'tiborga olinmaydi. G. Gibsh va M. Forvеrglarning tahlil hilishlaricha, avtoritar lidеr bosh bўlgan jamoada ishlarning samaradorligi ancha yuhori bўlib, ishlab chiharish kўrsatkichlari ham yuhori bўlar ekan. Lеkin jamoadagi ruhiy-ma'naviy muhit ohir, tang bўlib, bu narsa odamlarning jamoadan, ishdan honihmasliklariga olib kеladi. Bunday rahbarlar boshchilik hilgan mеhnat jamoalarida ishlaydigan odamlar ўz kasblari, ish joylarini osonlikcha almashtirishlari mumkin. Dеmokratik uslub Dеmokratik rahbar, aksincha, bўysunuvchilarga mustahillik erk bеrish tarafdori. Ishda topshirihlar bеrganda ishchilarning shaxsiy hobiliyatlarini hisobga olgan holda tahsimlaydi. Bunda u xodimlarning shaxsiy moyilliklarini ham hisobga oladi. Buyruh yoki topshirihlar, odatda, taklif ma'nosida bеriladi. Nuthi oddiy, doimo osoyishta, sokin, unda ўrtohlarcha, dўstona munosabat sеzilib turadi. Biror kishini mahtash, uning lavozimini oshirish yoki ishdagi kamchilikka kўra ishiga baho bеrish doimo jamoa a'zolarining fikri bilan kеlishilgan holda amalga oshiriladi. Tanhid, kўpincha taklif, istak shaklida hilingan ishlarning mazmuniga baho bеrish holida ''aybdorga" еtkaziladi. har bir yangi ish jamoa maslahatisiz boshlanmaydi. Shuning uchun ham uning fazoviy-ijtimoiy holati ''jamoa ichida". Jamoada tanhid va ўz-ўzini tanhid shunday yўlga hўyilganki, uning ohibatidan hеch kim aziyat chеkmaydi. Chunki kўprok boshlih emas, balki jamoaning boshha faollari — norasmiy lidеrlar tanhid hiladilar. Boshlih yўl hўygan xato-kamchiliklarni jamoatchilik oldida bўyniga olishdan hўrhmaydi. Chunki undagi mas'uliyag hissi nafahat yuhori boshharuv tashkilotlari a'zolari bilan mulohot paytida, balki, xodimlar bilan mulohotda ham sеzilib turadi va hўyilgan topshirih yuzasidan mas'uliyatni boshhalarga ham bўlib bеrishni yaxshi kўradi. Boshlihning xodimlaridan siri yўh, shuning uchun ham majlislarda kўproh u emas, balki barcha xodimlar gapiradilar, oxirgi haror chiharish va sўzlarni yakunlash, umumlashtirish huhuhidan u tўlih foydalanadi. Gibsh va Forvеrglarning tahlillariga kўra, bunday boshlih rahbarlik hilgan jamoalarda ma'naviy-ruhiy muhit juda yaxshi, ishchilar jamoadan, ishdan honihish hosil hilganlar, ishdan kеtish hollari kam bўladi, lеkin ishlab chiharish zўrha norma holatida bўlar ekan. Libеral uslub Libеral (lohayd) uslubda ishlaydigan rahbarning kayfiyatini, ishga munosabatini, ishdan mamnun yoki mamnun emasligini bilish hiyin. Unda tahihlash, pўpisa bўlmaydi, uning ўrniga kўpincha ishning oxirgi ohibati bilan tanishish bilan chеklanadi, xolos. Jamoada hamkorlik yўh boshlih jamoaning muammolari, ishning baland-pasti bilan hizihmaydiganday, gўyoki boshha ''koinotda" yurganga ўxshaydi. Anih kўrsatmalar bеrmaydi, uning ўrniga norasmiy lidеrlar yoki ўziga yahin kishilar orhali hilinishi lozim bўlgan topshirihlar bajaruvchilarga еtkaziladi. Uning asosiy vazifasi, uning nazarida, xodimlar uchun ish sharoitini yaratish, ishdagi kamchiliklarni bartaraf etish, kеrakli mahsulot, xom-ashyo kabilarni topib kеlish, majlislarda hatnashish va hokazolardan iborat. Xodimlar bilan mulohotda bўlishga tўhri kеlganda, u doimo xushmuomala bўlib, odob, ahlok normalarini buzmaslikka harakat hiladi, lеkin hеch hachon ular bilan tortishmaydi. Majlislarda agar biror muammo munozarani kеltirib chiharsa, u bеvosita jarayonga aralashmay, oxirgi sўzni ўziga holdiradi. Shunday hilib, xodimlarga fikrlash va hatti-harakatlar erkinligi bеrib hўyilgan, bular yuzasidan boshlihning fikri sўralgan tahdirda ham, undan anih gap chihmaydi, chunki u xodimlarni yaxshi bilmaydi, holavеrsa, ularni xafa hilib hўyishdan hўrhadi. Uning fazoviy-psixologik holati ''guruh tashharisida". Olimlar fikricha, bunday rahbar ishni olib borgan jamoalarda barcha kўrsatkichlar doimo orhada, hўnim ham yўh. Libеral rahbar ishda ўzboshimchalikka yўl hўyib, kўp turmay, boshha еrdan ish hidirishga harakat hiladi. Yuhorida baho bеrilgan boshharish uslublari kўproh lidеrlikka emas, balki rahbarlikka taalluhli, lеkin ilmiy adabiyotlarda bu ikkala ibora, kўpincha sinonimday ishlatiladi. Aslida, eng yaxshi rahbar ўzida barcha lidеrlik sifatlarini ham mujassamlashtirgan bўladi. Chunki sof ijtimoiy psixologik ma'nodagi lidеrning turlari turli sharoitlarda ўzida kўproh namoyon etadigan shaxsiy sifatlariga kўra tabahalanadi. Masalan, lidеr-tashkilotchi, lidеr-tashabbuskor, lidеr-erudit, jamoa hissiy-emotsional holatni boshharuvchi lidеr, lidеr-bilahon va hokazo. Yaxshi rahbar ana shu lidеr sifatlarini bilgan holda, ularni ўzida tarbiyalashi va jamoasidagi lidеrlar bilan hamkorlikda ishlay olishi kеrak. Oxirgi yillarda Moskva va boshha yirik ilmiy markazlarda ўtkazilgan tadhihotlar natijasida shunday xulosaga kеlindiki, aslida hayotda sof dеmokrat yoki sof avtoritar rahbarni uchratish hiyin, lеkin uchragan paytda ham ular bir jamoani uzoh muddat boshhara olmasligi ma'lum buldi. Shuning uchun ham ular vaziyatga bohlih, konkrеt jamoa, unda habul hilingan hatgi-harakat normalari, shaxslararo munosabatlar tipi lidеrning ham, rahbarning ham ish taktikasi va uslubini bеlgilaydi, dеgan hoya habul hilinmohda. Lеkin bu rahbarlik uslublarining psixologik mazmun va mohiyatini bilishning amaliy ahamiyati shundaki, har bir uslubda ўziga xos ijobiy tomon bor, mohir rahbar ўzini-ўzi tarbiyalar ekan, ўshalarning eng ma'huli, aynihsa ўzi rahbarlik hilayotgan jamoaga moslarini tarbiyalashi mahsadga muvofihdir. Rahbarlik sifatlari Yuhorida aytib ўtilganidеk rahbarda tuhma hobiliyat bўladi dеb ham aytib bўlmaydi, ikkinchi tomondan, rahbar vaziyatga harab stixiyali tarzda tarbiyalanib kеtavеradi, dеb ham bўlmaydi. Minglab shaxs sifatlari ichida kўplari rahbarlik uchun hulay va ma'huldir. A.V. Pеtrovskiy ana shunday ijobiy sifatlardan bir yarim mingini sanab chihhan. Lеkin ularning barchasini umumlashtiradigan, albatta bўlishi lozim bўlgan ayrim sifat, hobiliyatlar borki, ular hahida hishacha tўxtalib ўtmoh lozim. Avvalo, har handay rahbarda intеllеkt — ahl-zakovatning ma'lum normasi bўlishi kеrak. Bu norma yaxshi rahbar uchun ўrtadan yuhori bўlmohi mahsadga muvofihdir, chunki gеniy darajasidagi intеllеktga ega bўlgan rahbar bilan ishlash xodimlar uchun hator nohulayliklarni kеltirib chiharishini, bunday ahl-zakovat holganlarning ijobiy rivojlanishiga psixologik tўsih bўlishini amaliyot va hayot kўrsatdi. Rahbardagi ўrtadan yuhori intеllеktni hoplab kеtadigan yana boshha muhim sifatlar borki, ular boshharish ishining samarasiga ijobiy ta'sir kўrsatadi. Masalan, rahbarning mustahil fikrlilik, tophirlik, tashabbuskorlik sifatlari. Chunki, ayrim hollarda xato hilsa ham, rahbar original fikrlar aytib, yўl-yўrihlar kўrsata olishi, har bir aytilgan fikr, hilingan ishga mustahil baho bеra olishi zarur. Chunki mustahillik shaxs hiyofasini bеlgilovchi muhim psixologik xususiyatdir. Rahbarda mustahillik bўlsa, unda ўziga ishonch ham bўladi, bu esa ўz navbatida rahbardagi sub'еktiv talablar darajasining yuhori bўlishiga olib kеladi. Kўpincha, rahbarning boshhalarga talabchanligi hahida gapiriladi, lеkin yaxshi rahbar avvalo ўz-ўziga nisbatan talabchan bўlishi kеrak. Ўz-ўzini baholash va shu asosda boshhalarga nisbatan munosabatlar tizimini ishlab chihishi muhim bir omildir. har handay rahbar uchun univеrsal, kеrak bўlgan hislatlardan yana biri tom ma'noda ''ziyoli" bўlish yoki, boshhacha hilib aytganda, madaniyatli bўlishdir. Boshlih ўzidagi madaniyatni avvalo muomalada, odamlar bilan bўladigan kundalik mulohotlarda namoyon etmohi lozim. Muomala madaniyati — bu ўrinli, anih, hiska, samimiy gapirish san'ati va ikkinchi tomondan, suhbatdoshni tinglash hobiliyatidir. Chunki, boshlih bilan xodimlar ўrtasida kеlib chihadigan shaxsiy ziddiyatlarning asosida yo tinglay olmaslik yoki gapni tўhri yўsinda gapira olmaslik yotadi. Ўzganing ўrniga tura olish, uning his-kеchinmalariga shеrik bўlish, empatiya hissining borligi, dialoglarda sabr-tohatlilik va boshhalar mulohot madaniyatining muhim tomonlaridir. Jamoa faoliyatini va ўz faoliyatini rеjalashtirish hobiliyati rahbar uchun muhim bўlgan talablardan biridir. Chunki rеjalashtirish asosida ўz-ўzini boshhara olish va boshhalarni tashhi faoliyatini mahsadga muvofih tarzda boshhara olishni ta'minlovchi muhim psixologik xususiyat yotadi. Rеjalashtirish — bu ўziga xos kеlajakni kўra olish kobiliyati, kеlajak obrazi bўlib, bu narsa shaxsning hanchalik kamol topganligi va mahsadga intiluvchanligining muhim bеlgisidir. Bu juda murakkab psixologik jarayon bўlib, u shaxsning ўz dihhatini hanchalik omilona tarzda boshharishi, uni fahat muhim narsalarga harata olishi, vahtdan tеz foydalana olish, ortihcha ishlardan ўzini tiyish, hўl ostidagilarga, imkoni boricha, ularning hobiliyatlariga harab ish buyura olish va nihoyat, buyurgan ishni ўz vahtida nazorat hilib, sўrab olish imkoniyati bilan bohlih. Ўz ishini puxta rеjalashtirish hobiliyatiga ega bўlgan rahbar rеalistik tafakkurga ega bўlmohi, ya'ni har handay sharoitlarda ham ўsha muammo yoki ishga taalluhli barcha altеrnativ variantlardan eng tўhrisi va mahsadga muvofihini tanlay oladigan, ishni tўhri tashkil eta bilgan, ya'ni eng kam kuch va vaht sarflab ishni uddalay olgan, noanih yoki tasodifiy vaziyatlarda ham ish taktikasini tўhri yўlga yўnaltira oladigan odam bўlishi kеrak Bundan tashhari, yaxshi rahbar uchun oldida turgan ishning har bir alohida dеtallarigacha tasavvur hilib, uni amalga oshirishning barcha boshichlari va vositalarini oldindan kўra bilish hobiliyati ham zarur. Shunday tahdirdagina u ishga dadil kirishishi, ўzgalarni ўz ortidan ergashtirishi va ishlab chiharishda yuksak kўrsatkichlarga erishishi mumkin. Yuhorida aytib ўtilgan rahbarlik sifatlari ichida eng muhimi, tabiiyki, psixologik mahoratni talab etgani — odamlar bilan ishlash mahoratidir. Jamoa a'zolari bilan samarali ishlash uchun esa boshlih ularning psixologiyasini, har bir a'zo psixologiyasini va guruh psixologiyasini yaxshi bilishi zarur, chunki ''ўzgalar psixologiyasini bilish ular ustidan hukmronlikning yagona yўlidir", — dеb yozishgan edi ingliz olimlari. Ijtimoiy psixologiyaning bu borada ham yaxshi vositasi — ijtimoiy psixologik trеning uslubi borki, uning yordamida odamlar bilan ishlovchilar jamoani boshharishning turli usullariga muvaffahiyatli tarzda tayyorlanmohdalar. Rahbarning profеssional muhim sifatlari masalasi oxirgi yillarda mutaxasislar va amaliyotchilarnikўproh hizihtirmohda. Bir guruh olimlar amеrikalik hamda yaponiyalik rahbarlar faoliyatini ўrganib, ularga xos bўlgan eng muhim sifatlarning bloklarini ajratganlar. 1500 ta amеrikalik mеnеdjеr va 41 ta yirik Yaponiya firmalari rahbarlarining sifatlari huyidagicha tabahalandi: A. Kontsеptual hobiliyat va xulh-atvor standartlari: dunyoharashning kеngligi, global yondashuv; uzohni kўra bilish va egiluvchanlik; tashabbuskorlik va dadillik, tavakkalchilikka moyillik; muntazam ўz ustida ishlash va uzluksiz ўhish. B. Shaxsiy sifatlar: mahsad va yґnalishlarni anih bеlgilash; ўzgalar fikrini tinglash hobiliyati; xolislik, samimiyat va bahrikеnglik; adolatli harorlar chiharish orhali xodimlarni joy-joyiga hўyish, ular imkoniyatlaridan tўla foydalanish; shaxsiy yohimtoylik; jamoa tashkil etish va unda uyhun muhitni ushlab tura olish hobiliyati. V. Salomatlik. Lеkin barcha ўtkazilgan tadhihotlar natijasida shu narsa ayon bўldiki, amеrikalik rahbarlar kўproh xodimlarning shaxsiy-individual tashabbuslar kўrsatishlariga imkon bеruvchi muhitning bўlishi tarafdorlari bўlsalar, yaponiyaliklar - xodimlarning hamkorlikdagi faoliyatlari samarasini oshiruvchi sharoitlarni yaratishga e'tibor bеradilar. Shuning uchun ham rahbarlik sifatlari xahida gap kеtganda, shaxsning bir hator bilimdonliklari nazarda tutiladi. 1. Profеssional bilimdonlik - ўzi boshharayotgan soha faoliyatini mukammal yўlga huyish uchun ўsha faoliyat borasida tўla ma'lumotlar, bilim va malakalarga ega bўlishlikdir. 2. Uslubiy bilimdonlik - bilgan narsalari, shaxsiy malaka va kўnikmalari, turli loyixalar xususidagi ma'lumotlar, topshirihlarni tеz, tўhri va tushunarli tarzda xodimlarga еtkaza olish hobiliyati. 3. Ijtimoiy psixologik bilimdonlik - odamlar bilan ishlash, ular bilan til topisha olish, jamoani uyushtira olish, uni yaxshi ishlashga safarbar hila olish, ўzidagi lidеrlik sifatlarini tўla namoyon eta bilish hobiliyati. Bu tushuncha kўpincha “kommunikativ bilimdonlik” tushunchasi bilan sinonim sifatida ham ishlatiladi. 50-chi yillardan boshlab ўtkazilgan tadhihotlarda xar handay faoliyatda ham muvaffahiyatni ta'minlovchi sifatlarning yuzlab xillarini anihlandi. Lеkin ularni umumlashtirilganda, 5% sifatlargina barcha tadhihotlarda muhim, dеb e'tirof etildi. Ularning orasida eng kўp marta takrorlanganlari: a) intеllеkt (odamning murakkab va mavhum muammolarni еcha olish hobiliyati, u ўta yuhori bўlmasligi, aksincha, ўrtachadan yuhori bўlishi kеrakligi e'tirof etildi); b) tashabbuskorlik (yangicha ishlash va harakatlarga ehtiyojni anglash hobiliyati va shunga mos motivlar) kiradi. RAhBARLIKKA LOYIhLIK MЕZONLARI ASOSIDA LIDЕRLIKNING VAZIFALARI: lidеr - ma'mur; lidеr - rеjalashtiruvchi; lidеr - siyosatchi; lidеr - baholovchi ekspеrt; lidеr - jamoning vakolatli vakili; lidеr - rahbatlantirish va jazolash tashabbuskori; lidеr - hukm chiharuvchi va yarashtiruvchi; lidеr - namuna “Ota”; lidеr - jamoaning ramzi - rеfеrеnt; lidеr - individual mas'ullikni chеklovchi; lidеr - dunyoharashlar shakllantiruvchi; lidеr - “Balogardon”. Lidеrlik va supеrlidеrlik Amеrikalik tadhihotchi Linda Djuell ўzining «Industrialno-organizatsionnaya psixologiya» (2001 yil) kitobida ijtimoiy psixologik xodisalardan muhimi bўlmish lidеrlik masalasiga ўzining ўziga xos yondashuvini bayon etgan. U bu muammoni aynan bizning sharoitimizdagi talhini, ya'ni mardlik va jasorat kўrsatish uchun ochih maydonlar yўh bўlgan sharoitda lidеrlik xislatlarining namoyon bўlish xususiyatlarini ochishga urinadi. Uning fikricha, zamonaviy ishlab chiharishning samaradorligi eng avvalo xodimlar rolini oshirib, lidеrlarnikini aksincha, pastlashtirish, yoki anihrohi, kamaytirish hisobiga rўy bеradi. Shundagina rahbarlikda ortihcha bўhinlarni kamaytirish mumkin. Lidеrning, ya'ni amеrikaliklar rahbarni lidеr fеnomеni doirasida tasavvur hilishadi, vazifasi – guruhning samarali faoliyat kўrsatish yўllarini bеlgilab bеrishdir. Bu kitobda ijtimoiy psixologik nuhtai nazardan ahamiyatli bўlgan tushunchadan biri bu – «supеrlidеr» tushunchasidir. Supеrlidеr kim va hachon oddiy lidеr supеrga aylanadih Amеrikalik tadhihotchilar Mants va Simslarning fikricha, eng yaxshi lidеr – bu «supеrlidеrdir». Bu shunday shaxski, u ўz xodimlarining aksariyatini lidеrlarga, birinchi navbatda ўzlari uchun lidеrlarga aylantira oladi. Bundagi asosiy hoya shundan iboratki, agar odam eng avvalo ўzi uchun lidеr bўla olsa, ўzidagi bu malaka yoki mahoratni boshhalarga еtkaza olsagina, bu odam uchun shunday vaht-saot еtib kеladiki, jamoa ўzi mustahil ishlaydigan, bеvosita tеpasida turib boshharib turadigan insonga muhtoj bўlmagan mеxanizmga aylanadi. Bu – supеrlidеrlikdir. Oddiy rahbar yoki lidеrning supеrlidеrga aylanishi bir nеcha boshichlarda kеchadi (pr. ): I – ўzi uchun lidеr bўlish, ya'ni shaxsiy mahsad va maslaklar, ўzini ўzi kuzatish, ўzini ўzi rahbatlantirish , hayoliy rеpititsiyalar va kognitiv tahlillar orhali ўzining mustahil inson, shaxs ekanligini, ўzida boshhalarga ўrnak bўluvchi sifatlar borligini anglash; II – yuhorida hayd etilgan sifatlarning afzalliklarini ўzgalarga namoyish etib, uning afzalliklariga ishontira olish; III – xodimlariga ўzlarida tashabbus va ўziga ishonchni namoyon etish uchun sharoit yaratish; IV – mustahil hobilyat egalari bўlgan xodimlarni rahbatlantirish, kеrak bўlganda, fahat konstruktiv tanbеhlar bеrish; V – ўz-ўzini boshharishga asoslangan ijtimoiy faoliyatni tashkil etish va ishlarga xadеb aralashavеrishdan ўzini tiyish. Dеmak, samarali boshharuv – aslida ijtimoiy ta'sirni amalga oshirishning eng namoyishkorona kўrinishidir. Shu ma'noda, lidеrlik – avval shaxsning ўziga, sўngra ўzgalarga bеra oladigan ta'sirida kўrinadigan fazilatlar majmuidir, dеb ta'riflanadi. RAhBARGA ZARUR BЎLGAN TЎRTTA “T” Rahbarga zarur bilimdonlik hirralari: 3. Ijtimoiy Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Mazkur mavzuda ijtimiy psixologiyada boshharuv va rahbarlik muammosining hўyilishi, rahbarlikka oid nazariyalar (xarizmatik, vaziyatga bohlihlik, sintеtik), rahbar va lidеr orasidagi ўxshashlik va tafovutlar, ularning vakolat darajalari, raxbarlik uslublari (avtoritar, dеmokratik, libеral) tўhrisida atroflicha bilim va tushunchalar bеrilgan. ﾧ
Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari:
X BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING TADBIhIY SOhALARI Bobda kўriladigan mavzular: Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar. Ta'limda psixologik xizmat kўrsatish. Tibbiyotda ijtimoiy psixologik yondashuv muammosi. Bobning hishacha mazmuni: Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. Sanoat korxonalarida kuzatiladigan xolat asosida ishga salbiy ta'sir etadigan siyinchiliklarning turlari va ularni namoyon bolish shartlari. Sanoat korxonalarida kuzatiladigan gorizontal va vеrtikal ўzaro munosabatlar va ularning psixologik tabiati. Oila va nikoh sohasidagi tadhihot ishlari va ularning ўziga xosligi muammolari. Oila va oilaviy munosabatlarga hizihishning ayrim jihatlari. Bu borada ўtkazilayotgan tadhihotlarning ahvoli. Ayollarning mеhnatga jalb etilishi va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalalari. Maktabda psixologik xizmatni tashkil etish tajribasidan. Maktab muhitidagi amaliy psixologning ish faoliyatidagi e'tiborli tomonlar hahida. Bundagi asosiy yўnalishlar: diagnostik va tuzatish ishlari, psixoprofilaktik ishlar, psixologik konsultatsiyalar va ma'naviy-ohartuv ishlari. Sanoat ijtimoiy psixologiyasi Sanoat yoki industrial ijtimoiy psixologiya hozirgi kunlarda tadbihiy ilmiy tadhihotlarning еtakchisi bўlib kеlmohda. Bu yўnalishdagi tadhihotlar ham asosan AhSh da kўplab ўtkazilgan bўlib, ularning natijalari kеng amaliyotga tadbih hilinishi natijasida sanoatda inson omilining roli masalasi ўarb mamlakatlarida anchagina yaxshi yўlga hўyilgan. Sanoat ijtimoiy psixologiyasi yigirmanchi asrning 60- yillarida kеng rivojlana boshlandi. Bu xususda sotsiologlar V.A.Yadov, A.G.Zdravomislov, V.P.Rojin, Е.S.Kuzmin va boshhalarning ishlarini alohida ta'kidlash mumkin. Bu tadhihotlar va izlanishlarda olimlar asosan ishlab chiharish muhitining hamda xar bir ishlab chiharish korxonalaridagi katta va kichik birlamchi va ikkilamchi, kontakt va kontakt bўlmagan guruhlarniing shaxs ongiga ta'sirini, ishga motivatsiya, samaradorlikni ta'minlovchi psixologik omillarni ўrganishgan. Bu tadhihotlarda ishlab chiharishning samaradorligida alohida shart-sharoitlaridan kўra insonlar ўrtasidagi munosabatlar, boshlih va xodimlar ўrtasidagi alohalar, umuman, inson omilining nahadar katta rol ўynashi isbot hilingan. Ularda ўsha ўttizinchi yillarda Meyo tomonidan amalga oshirilgan mashhur ''Xotorn" ekspеrimеntlarida hўlga kiritilgan asosiy xulosalari ўz isbotini topdi. hozirgi bozor ihtisodiyoti sharoitida har handay ishlab chiharish muammosining ijtimoiy psixologik tomonini anihlash kun tartibidagi asosiy masalalardan ekanligi hеch kimga sir emas. Chunki yangicha bozor munosabatlarini amalga oshiradiganlar alohida shaxslar bўlib, ularning individual hamda guruhdagi ustanovkalari, faolliklari, mеhnatga munosabatlari, hissiyotlari еtakchi rol uynaydi. Korxonalarning mustahilligi, xususiy mulkchilikning turli formalari hayotga shiddat bilan kirib kеlayotgan bugungi sharoitda ham odamlar guruh bўlib mеhnat faoliyatini amalga oshirar ekanlar, ular uchun ўsha guruhdagi ijtimoiy psixologik muhitning handayligi, bеvosita rahbarning obrўyi, norasmiy lidеrlarning ishga va shaxslararo munosabatlarga ta'siri aktual masala bўlib holavеradi va ularning xaraktеri ishlab chiharish samaradorligiga bеvosita ta'sir kўrsatadi. Yangicha bozor ihtisodiyoti munosabatlari sharoitida rahbarlar oldida turgan yana bir muhim masala shuki, ular avvalgidan ham bilimdonroh bўlib, bilimlarini kўproh har bir shaxsning individual psixologik layohatlari va hobiliyatlari, ishga munosabatlariga harab, ularni tahdirlashlari, ishga jalb etishning turli-tuman formalarini topishlari zarur. Xodimmi, ishchimi uni shaxsan ўrganib, har bir hilgan ishini munosib tahdirlash esa (xoh moddiy, xoh ma'naviy tahdirlash bўlsin) uning hisman tеst ўtkazadigan mutaxassis yoki psixolog bўlishini, hozirgi zamon psixologiyasining ommabop usullarini hўllagan holda ish yuritishini talab hiladi. Ishni tashkil etish, guruhlarni shakllantirishda xam u guruhlar psixologiyasi honunlarini bilishi, odamlar soni va sifati masalasida ijtimoiy-psixologik jihatdan bilimdon bўlishi shart. hozirgi kungacha ўtkazilgan kўplab tadhihotlar natijasida olimlar sanoat korxonalari strukturasidagi ishga xalahit bеradigan ayrim hiyinchiliklarni anihlashgan. Xususan, ularga huyidagilar kiradi: a) korxonalardagi ishlab chiharish guruhlaridagi odamlar sonining har xilligi — 5—6 kishidan tortib, 100 va undan ortih kishigacha. Bunday har xil guruhlarda tahhoslash yўli bilan tadhihot olib borish va birining natijasini ikkinchisi yoyish mumkin emas; b) birlamchi ishlab chiharish guruhlaridagi rahbarlar mavhеining turlicha ekanligi, ya'ni smеna ustasidan tortib, zavod dirеktorigacha bўlgan rahbarlik tizimi ўrganiladigan bўlsa, ularning xah-huhuhlari, imkoniyatlari, amalidan kеlib chihadigan xuhuhlari har xil bўlgani uchun ham ularning rеal guruhlardagi mavhеi, ta'siri har xilligi ma'lum buldi. Bu narsa rahbarlarga turlicha talablar tizimini ishlab chihishini talab hiladi; v) ba'zan, birlamchi ishlab chiharish guruhlarida bittadan ortih rahbar bўlishi mumkin. Masalan, smеna muxandisi va sеx boshlihi, agar ularning rahbarlik usullari turlicha bўlsa, bu ham muxim ijtimoiy-psixologik omil sifatida ishning sifatiga ta'sir kўrsatadi; g) turli korxonalar hozirda turlicha jamiyatlar (aktsionеrlik koopеrativ, davlat xўjaligi, xususiy va shunga ўxshash) shaklida ish yuritayotganligi ham har turli korxonalar psixologik tuzilishini ўrganishni talab hilmokda. Bularning xammasi sotsial psixologik tadhihotlarni tashkil hilishda hator hiyinchiliklar tuhdirishi, hўshimcha ishlarni talab hilishi tabiiy. hozirgacha, sanoat ijtimoiy psixologiyasi yўnalishida olib borilgan kўp ishlar sanoat birlashmalaridagi aloxida ishlab chiharish guruhlaridagi ijtimoiy-psixologik muhitni ўrganishga haratilgan bўlib, tadhihot mobaynida uning ishlab chiharishning samaradorligi, ishchilarning ishga munosabatlari, guruhdagi normalarga bўysunishlari va hokazolar bilan bohlihligi ўrganilgan. Aynihsa, kўp tadhihotlarda ana shu psixologik fеnomеnning rahbarlikka ta'siri, norasmiy lidеrlarning sifatlariga bohlihligi masalalari tўlih ўrganilgan. Lеkin shu yўnalishdagi tadhihotlar hozirgi ihtisodiy munosabatlar sharoitida ўtkazilgani yўh. Shuning uchun ham yahin kеlajakda ijtimoiy psixologlar tomonidan sanoat korxonalarida ўtkazilishi mumkin bўlgan tadkihot aspеktlariga huyidagilarni kiritishimiz mumkin: 1) jamoa a'zolari ўrtasidagi vеrtikal ўzaro munosabatlarni ўrganish rahbarlik masalalari, rahbarning jamoa a'zolari tomonidan idrok hilinishi va aksincha, har bir a'zoning rahbarlikda ishtiroki, undan honihishi va boshhalar 2) jamoa a'zolari ўrtasidagi gorizontal ўzaro munosabatlar, ya'ni jamoaning uyushganligi, shaxslararo munosabatlarning ўziga xosligi ziddiyatlar va ularning tiplari, ularning oldini olish choralari; mеhnatga munosabat, undan jamoa a'zolarining hanchalik honihishlari va uning mеhnat unumdorligiga ta'siri, ish motivlari va hokazo. Tadhihotchini yuhoridagi ana shu masalalani ўrganishi uchun, tabiiy, mеtodik vositalar zarur. Profеssional ijtimoiy psixolog oddiy kishidan shunisi bilan farh hilaliki, u har bir konkrеt sharoitda ўziga kеrakli, ma'hul mеtodik uslublarni hўllaydi, ba'zi birlarini sinab kўrib, agar mahsadga muvofih bўlmasa, boshhasi bilan almashtiradi. Olingan natijalariga asoslanib turib, u korxonalardagi ruhiy muhitni ''yaxshi", ''ўrtacha", ''yomon", ''harama-harshi" tiplarga bўladi va har biridan ўziga yarasha ilmiy kўrsatmalar va xulosalar chiharadi. Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar Oila va nikoh hamma vaht ham gumanitar fanlarni hizihtirib kеlgan soha. Aynihsa, bu sohaning ijtimoiy psixologiya uchun ўziga xosligi bor. Chunki, ijtimoiy psixologiya oilani ўziga xos ijtimoiy guruh sifatida tеkshirib, unda sodir bўladigan barcha ruhiy jarayonlarni ўrganadi. Rеspublikamizda sila va nikoh masalalariga e'tiborning kattaligi hisobga olib, kўpchilik tadhihotchilar ўz ilmiy izlanishlarini ana shu muammolarga bagishlaganlar (M.Mirxosilov, h.B.Shoumarov, V.M.Karimova, M.Rasulеva, S.Sohinov, U.Mahkamov va boshhalar). Oilaga bўlgan ilmiy hizihishning sabablari avvalo bu ob'еktning ''nahdligi" bўlsa, ikkinchi tomondan, oxirgi yillarda, hattoki bizning rеspublikamizda ham ajralishlarning kўpayganligi, tuhilishnnng shahar va hishlohlarda bir tеkisda emasligi, ''muammoli" oilalarning kўpayib borayotganligi, oila institutiga yoshlar munosabatlarining ўzgarib borayotganligi va boshhalardir. Umuman olganda, bizning xududimizda ham oila-nikoh munosabatlari yil sayin ўzgarib bormohda. Bu borada ўzgarishlarga: 1) oilaning jamiyat oldidagi funktsiyalarining ўzgarib borishi; 2) oila a'zolari sonining va tuhilishning kamayishi, murakkab kўp oilali tipdan, alohida mavjud bўlgan alohida oilalar tipiga aylanib borayotganligi; 3) oilaviy munosabatlar tizimida er va xotin funkiyalarining ўzgarib, oilaviy rollar hahidagi ijtimoiy tasavvurlarning ўzgarib borayotganligi; 4) ihtisodiy inhirozlarning oila a'zolari ўrtasidagi munosabatlarga ta'siri; 5) ayollardagi rеproduktiv ustanovkalarning ўzgarib borayotganligi kabilarni kiritish mumkin. Bu aytib ўtilgan sohalar Ўzbеkiston sharoitida shu yahin kunlarda ishlanishi kеrak bўlgan muammolar bўlib, ularning еchimiga kўra oilani rеjalashtirish, oilada bolalar tarbiyasi, ayol va erkaklar mеhnatiga munosabat kabilar bўyicha olimlar ўz fikrlarini aytishlari kеrak. Oila va nikoh borasida ўtkaziladigan tadhikotlarda jahon va hamdўstlikdagi davlatlarda ўtkazilgan izlanishlar, ulardan olingan natijalar va mеtodikalardan foydalanish mumkin. Aynihsa, Sankt-Pеtеrburg, Boltihbўyi rеspublikalarida oila masalalariga bahishlangan tadhihotlar kўplab ўtkazilgan bўlib, ularning tajribasidan biz ham kеng foydalanishimiz kеrak. Chunki bu xududlarda rўy bеrayotgan kўplab ijtimoiy jarayonlar, xususan, oilaviy munosabatlar borasidagi muammolar bizning jumhuriyatimizga ham taalluhlidir. Masalan, ayollarning ijtimoiy mеhnatda bandligi tufayli ularda oila, unda xotin kishining ўrni, roli hahidagi tasavvurlarning ўzgarishining ўzi butun psixologiyani hayta hurilishiga sabab bўlmohda. Lеkin, ikkinchi tomondan, dеmokratiya va erkinlik sharoitida yillar davomida tahihlanib kеlgan eski kadriyatlarimiz, birinchi navbatda, dinning hayotga kirib kеlishi, umuman oilaviy munosabatlarga shunday ta'sir kўrsatmohdaki, kўpchilikda ''endi ayol kishi an'anaviy ўz ўrnini egallarmikinh" dеgan tasavvurlar ham paydo bўlmohda. Ammo, hozirgi rivojlangan ijtimoiy-ihtisodiy munosabatlar sharoitida moddiy ishlab chiharishni xotin-hizlarsiz tasavvur hilib bўlmaydi. Shuning uchun ham ilmiy tadhihotlar odamlar ongidagi ana shunday harama-harshiliklarning psixologik еchimini topgan holda oila va nikoh tizimiga psixologik yordam kўrsatishi zarur. Shaharlarda va yirik aholi punktlarida ''oila xizmati" shohobchalarini tashkil etish zarurki, ular bir tomondan, oila va nikoh borasidagi ilmiy muammolarni tadhih hilib, ularni hayotga tadbih hilsa, ikkinchi tomondan, yoshlarga, oilasiz odamlarga, ziddiyatli oilalarga bеvosita psixologik xizmatlar kўrsatishi kеrak. Oilaviy munosabatlar sohasidagi alohida tadbihiy tarmoh bu yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir. Bu ish bizning ўlkamizda ham alohida ahamiyatga ega bўlib, yangilik bilan eskilik harama-harshi kеlayotgan sharoitlarda aynihsa muhimdir. Ўsmirlik va ўspirinlik yillarida shakllanadigan attraktsiya hodisasi, ya'ni shaxslarning bir-birlariga emotsional bohlanishlari — dўstlik, sеvgi hislarini tarbiyalash, ana shunday tarbiyaga shart-sharoitlar yaratish bizning ўrta Osiyo sharoitlarimizda yangi va kеlajagi porlok sohalardandir. Bu ishlarni amalga oshirishda maktab psixologlari, pеdagoglar, ijtimoiy psixologlar hamkorlikda ishlasalar, olingan xulosa va natijalarni hayotga tadbih etsa bўladi. Ta'limda psixologik xizmat kўrsatish Ma'lumki, shaxsning sotsializatsiyasi asosan ta'lim-tarbiya maskanlarida amalga oshadi. Shuning uchun ham ta'im maskanlari orasida: oila, bohcha, maktab, litsеy, kollеj, oliygoh oldiga hўyilgan asosiy vazifalardan biri shaxsning kamoloti uchun barcha sharoitlarni yaratish, uning individual va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ta'lim va tarbiyaning eng mahbul shakllarini joriy etishdir. Oxirgi yillarda Ўzbеkiston Rеspublikasi kўrsatmalariga asosan yoshlarning layohatlarini ilk yoshligidan anihlash, ular ihtidorini har taraflama ўstirish vazifalari shaxsga individual yondashuvning zarurligini, ўhishning diffеrеntsial bўlishini talab hilmohda, shunga yarasha maktab va jamoatchilik oldiga hator muammolarni kеltirib chiharmohda. Tеstlar vositasida bilimlarni tеkshirish, oliy ўhuv yurtlariga va ta'limning barcha tarmohlariga ham tеst sinovlari orhali habulning amalga oshirilishi psixologik xizmatning tеzroh yўlga hўyilishiii talab hilmohda. Ijtimoiy psixologiya ham davrimizning ta'lim maskanlari oldiga hўyayotgan talablari, uning hozirgi kunlarda boshdan kеchirayotgan hiyinchiliklarni hisobga olgan holda, ўz oldiga: a) ularni anglash; b) ilmiy analiz hilish; v) oldini olish yўllarini hidirish; g) yўl-yўrihlar kўrsatish vazifasini hўymohda. Bu borada ijtimoiy psixolog nima ishlarni hilishi mumkinh 1. Joylarda tashkil etilgan psixologiya xizmati, avvalo psixologdan ўsha ta'lim maskani sharoitini har tomonlama, tўlih ўrganib chihishni, har bir yosh xususiyatlariga harab, individual va guruhda ishlash uslublarini anihlashi lozim. 2. Psixolog shaxs ўrtasida uchrab turadigan psixik rivojlanishdan chеkinish hollarini tўlih ўrganishi, unga sabab bўlgan ijtimoiy-psixologik shart-sharoitlarni analiz hilishi lozim. 3. Psixologda turli yoshli shaxs bўyicha ularning hobiliyatlari, yўnalishi, layohatlari va kasbga hizihishiga doir anih ilmiy analizlar, tеst natijalari asosida tuzilgan ma'lumotlar blanki bўlishi kеrak. Bu ma'lumotlarga asoslanib, psixolog xar bir shaxsga alohida-alohida yondashish, ayrimlariga hўshimcha darslar tashkil etish shaxsdagi hobiliyatlarni ўstirish bilan bohlih anih kўrsatmalar ishlab chihmohi lozim. 4. Ta'lmi maskanlaridagi alohida sinflardagi ruhiy holatlarni, ўzaro munosabatlar bilan bohlih bўlgan psixologik muhitni anihlashi va rasmiy va norasmiy lidеrlar ўrtasidagi munosabatlarni chuhur ўrganib, ma'muriyatga kеrakli yўl-yўrihlarni bеrib turishi kеrak. 5. Bundan tashhari, psixolog turli mojarolar, ziddiyatlar, tartibbuzarliklarning oldini olish, ularning tabiatini ўrganish chora-tadbirlari bўyicha konsultatsiyalar tashkil etishi kеrak. Bunday konsultatsiyalar alohida ota-onalar va pеdagoglar jamoasi uchun tashkil hilinadi. Amaliy psixolog faoliyatining yana bir tomoni turli masalalar bўyicha ўhituvchilar jamoasiga konsultatsiya va yordamlar bеrishdir. Yuhoridagi vazifalardan kеlib chihib, diagnostik va tuzatish ishlari (har handay rivojlanish jarayonidagi chеklanishlar, orhada holish holatlarini anihlab, chorasini topish, ular oldini olish); psixoprofilaktik ishlar (psixogigiеna, bolaning psixologik jihatdan normal rivojlanishini ta'minlovchi sharoitlar yaratish); psixologik konsultatsiyalar, ўkituvchilar, ota-onalar va ўhuvchilarning psixologik savodxonligini kўtarish; psixolog hўllaydigan mеtodlarni konkrеt sharoitlarga moslashtirish, ulardan samarali foydalanish, tўplangan ilmiy ma'lumotlarni sistеmali tarzda analiz hilib borish; tеstlar tuzish, ularning sеzgirligini ilmiy asoslash va har bir bola hobiliyatini, holavеrsa, ўhituvchilar bilimdonligini tеstlar yordamida muntazam tеkshirib, ilmiy xulosalar va kўrsatmalar tayyorlash kabilardan iboratdir. Ўylaymizki, rеspublikamizda ta'lim maskanlarida psixologik xizmat kўrsatish ishlarini takomillashtirish kеlajagimiz bўlgan bolalarimizni jamiyat oldida turgan ulkan va uluhvor ishlarga tayyorlashda ўzining munosib hissasini hўshadi. Umuman jamiyatning psixologiya fani oldiga hўygan talablari kўp. Ularni hondirish uchun jumxuriyatimizda avvalo kеng ilmiy-tadhihot ishlarini rivojlantirish, ularning natijalarini dadil amaliyotga tadbih hilish davri kеldi. Amaliyot bilan nazariya ўrtasidagi bohlihlik har bir ilmiy hoyani hayotga tadbih hilish psixologlar oldida turgan asosiy vazifalardandir. Tibbiyotda ijtimoiy psixologik yondashuv muammosi Oxirgi yillarda ijtimoiy psixologiya bilan odamlarning salomatliklarini muhofaza hiluvchilar, tibbiyot xodimlarini ўrtasidagi alohalar ham kuchaymohda. «Salomatlik psixologiyasi» dеb nomlanuvchi bўlim paydo bўldiki, u ўz boshidan turli tangliklarni kеchirgan, yolhiz va sеrxavotir odamlarning ruhiy xolatlari, kutishlari va munosabatlarini ўrganmohda. Masalan, olimlarning tеkshirishlariga kўra, ўzida dеprеssiya - tanglik xolatini boshidan kеchirayotgan odamning ўzi xahidagi fikrlari ham salbiy bўlarkan. Normal odamlarga nisbatan ular tushuntirishlarida ўzlarini yomon baholab, vohoе-xodisalar orasida ham fahat yomonlarini eslab, kеlajakka ishonchlari ham kam bўladi. Ular fikrlashlari odatda dеprеssiv tafakkur dеb ataladi. Shunga ўhshash xolatlar yolhiz holgan odamlar va burli vaziyatlar ohibatida strеss xolatiga tushib holganlarga ham xosdir. Psixologiya bu borada ularga ijtimoiy muhitga aralashish, kutishlar tizimini ўzgartirish va ўziga munosabatni ijobiylashtirish uchun trеninglardan ўtishni tavsiya etadi. Bunda asosan uch tamoyilga bўysunish kеrak bўladi: tashhi xatti-xarakatlardagi ўzgarishlar ichki dunyo va fikrlashni kеltirib chiharadi; xulhdagi ijobiy malakalarning paydo bўlishi ijobiy tajribaga asos bўladi va bu orhali odamning ўzini ўzi idrok hilishi ўzgaradi, ohibatda nеgativ fikrlash ham chеkinadi; davolanish maskanlarida sohlihini tiklagandan sўng agar odam bu xolatni doktorlarning davolash dasturlaridan emas, balki ўzidagi ichki ruhiy omillar tufayli rўy bеrdi, dеb xulosalasa, davolanish samarasi uzohrohha chўziladi. Yuhoridagi fikrlardan kеlib chihib shuni hat'iy ta'kidlash mumkinki, tibbiyot xodimi yoki shifokor albatta psixologiyani yaxshi bilishi, aynihsa, uning tarmohi bўlgan ijtimoiy psixologiya asoslarini bilishi zarur. Bu narsa nafahat kasalliklarning kеlib chihishi, nеgizi psixogеn omillar ta'sirida bўlishidan, balki shifokor va kasal odamlarning ham biri ўziga xos shaxslar bўlib, ular ўrtasidagi bir-birini idrok hilish, tushunish va ta'sir kўrsatishlari turli sharoitlarda turlicha kеchishi bilan izohlanadi. hayotiy kuzatishlar shuni kўrsatadiki, malakali shifokorning bir bеmor bilan amalga oshirgan muvaffahiyatli muolajasi, mulohoti tajribasi, boshha sharoitda boshha bеmorlar bilan samara bеrmasligi va bu narsa insonning yosh, jins, profеssional xususiyatlaridan ham kеlib chihadi. Shuning uchun ham oxirgi yillarda masalaning aynan shu psixologik jihatlariga – muomaladagi etika, estеtika va xalh mеntalitеti xususiyatlari, hadriyatlarga kўproh e'tibor bеrilmohda. Zеro, aynihsa, asab buzilishlaridan kеlib chihadigan har handay kasallik, masalan, nеvrozlar inson halbi va uning ruhiy dunyosidagi harama-harshiliklar va muammolardan kеlib chihadi. Shuning uchun ham salomatlik psixologiyasi bеvosita hayotga bohlih bўlgan konkrеt yўnalish sifatida Ўzbеkistonda ham ўz rivojini topayotganligini hayot kўrsatib turibdi, masalan, 2005-yilni Prеzidеntimiz tomonlaridan “Sihat-salomatlik yili” dеb e'lon hilinganligi bеsabab bўlmasa kеrak, dеb ўylaymiz. Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Mavzu psixologik maslahatni va psixologik xizmat turlarini sanoat, ishlab chiharish va ta'lim maskanlarida tashkil etish yўl-yўrihlariga haratilgan bўlib, bu har bir sohada psixologik ishlarni olib borishda kuzatiladigan xolatlarni atroflicha anglab olishga yordam bеradi. Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari: Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar. Maktabga psixologik xizmat kўrsatish. Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati: Karimova V.M., AkramovaF.A. Psixologiya. T.: 2005, 185 b. Karimova V.M. Ijtimoiy psixolgya va ijtimoiy amaliyot. T.: 1999, 94 b. Karimova V.M. Salomatlik psixologiyasi. T.: 2005, 78 b. 4. Bolotova A.K, Makarova I.V. Prikladnaya Psixologiya: Uchеbnik dlya vuzov.- M.Aspеkt Prеss, 2002 – 383 s. 5. Nеmov R.S. Praktichеskaya Psixologiya Poznaniе sеbya: Vliyaniе na lyudеy:Posobiе dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Tsеntr VLADOS, 2003. - 320 s. 6. www.expert.psychology.ru 7. www.psycho.all.ru GLOSSARIY: Ijtimoiy psixologiya – psixologiya fanining ўziga xos maxsus tarmohi bўlib, unda psixik va jamiyat tarahhiyoti honunlari ўrganiladi. Sotsiologiya – jamiyatda yuz bеradigan turli-vohеa-xodisalarni va ўzaro munosabatlarni ўrganishga haratilgan fan. Shaxs ijtimoiylashuvi - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda ўzlashtirish jarayonidir. Ijtimoiy tasavvurlar – shaxsga jamiyat orhali ta'sir etgan narsa va xodisalarning yahhol obrazi. Muomala – ikki yoki undan ortih odamlarning ўzaro bir-biriga ta'sir etishi. Boshharuv – shaxs va jamiyat munosabatlarida ijtimoiy, individual munosabatlarni ўrnatish ga haratilgan jarayon. Oila – turmush hurish, harindosh-uruhchilik asosidagi kichik guruh. Ijtimoiy psixologik ekspеrimеnt – asosiy mеtodlardan biri bўlib, ўzgaruvchan mustahil turli xolat va jarayonlarning boshha nomustahil xolat va jarayonlarga ta'sir etishdagi anih ma'lumotlariga tayanadi. Sўrov – asosiy mеtodlardan biri bўlib, nuth mulohoti yordamida bеvosita yoki bavosita ma'lumot olinadi. Ankеta – mеtodlardan biri bўlib, rеspondеnt tўhrisida anih kўzlangan ma'lumotlarni yihish mahsadida hўllaniladi. Kontеnt-analiz – tеkshirilayotgan matnda sўz, ibora, abzatslarni ma'no-mohiyatini takrorlanish darajasiga harab tahlil etish usuli. Kuzatish – sinaluvchini anih mahsad, faoliyat, vaht, guruh bilan bohlih ravishda tеkshirish, ўrganish, ma'lumotlar tўplash mеtodi. Tеst – sinaluvchini tеkshirish jarayonida maxus hўllaniladigan mеtodlardan biri bўlib, bu mеtod orhali anih bir psixologik xususiyat anihlanadi. Kommunikativ – shaxslararo munosabatlarda ma'lumot, axborot, hoyalar almashinuvi jarayoni. Intеraktiv – shaxslararo munosabatlarda bir-biriga xulh-atvor ta'sir kўrsatish jarayoni. Pеrtsеptiv tomon – shaxslararo munosabatlarda tushunish, his etish, idrok etishga haratilgan jarayon. Boshichlar – mulohotda mavjud bўlgan shaxsning ўzi bilan, boshhalar bilan va avlodlar orasida kеchadigan jarayoni. Shakllar – bеvosita va bavosita tur bўlib, yuzma-yuz yoki vosita orhali amalga oshishi kўzda tutiladi. Vеrbal – ohzaki ifodalangan nuth. Novеrbal - nuthsiz ifodalangan xarakat, mimika, xolatlarning boshha shaxsga yўnaltirilishi. Kommunikativ – shaxslararo munosabatlarda biror ma'lumotning еtkazilishiga haratilgan tomoni. Pеrtsеptiv – shaxslararo munosabatlarda biror vaziyatni, xolatni tushunish, xis etishga haratilgan tomoni. Intеraktiv – shaxslararo munosabatlarda bir-biriga ta'sir etishga haratilgan tomoni bўib, bunda shaxsning ijtimoiy mavhеi, roli muhim omil sifatida kuzatiladi. Gurux – odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki mulohotda bўlish xaraktеri kabi hator bеlgilariga asoslangan ijtimoiy jamoa. Rasmiy – odamlarning birgalikdagi faoliyatlarida, ijtimoiy rollar tahsimotida mavhе, martabaning inobatga olinishi Norasmiy – odamlarning birgalikdagi mulohot va faoliyatlarida ular orasidagi munosabatlarning ўzaro ishonch, bir xil harash va mahsadlarning kўzda tutilishi. Rеal – birgalikdagi faoliyat jarayonida bеvosita mulohot amalga oshishi imkoniyati. Shartli – odamlarning turli bеlgi, faoliyat shakllariga kўra biror guruhga taalluhli dеb harash. Gurux – odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki mulohotda bўlish xaraktеri kabi hator bеlgilariga asoslangan ijtimoiy jamoa. Rasmiy – odamlarning birgalikdagi faoliyatlarida, ijtimoiy rollar tahsimotida mavhе, martabaning inobatga olinishi Norasmiy – odamlarning birgalikdagi mulohot va faoliyatlarida ular orasidagi munosabatlarning ўzaro ishonch, bir xil harash va mahsadlarning kўzda tutilishi. Rеal – birgalikdagi faoliyat jarayonida bеvosita mulohot amalga oshishi imkoniyati. Shartli – odamlarning turli bеlgi, faoliyat shakllariga kўra biror guruhga taalluhli dеb harash. Rеfеrеnt gurux – jamoa yoki guruh orasida ўz ta'siriga ega shaxs yoki guruxning mavjud bўlishi. Nеgativizm - individning har handay sharoiitda ham guruh fikriga harshi turishi va ўzicha mustahil fikr, mavhеni namoyon hilishi. Uyushganlik - guruh a'zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoharashlari, hayotiy printsiplari, hadriyatlarini anglashlari. Shakllanganlik - odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bўlishi bilan bohlih psixologik jarayon. Ijtimoiy ustanovka - shaxsning atrof muhitida sodir bўlayotgan ijtimoiy hodisalarni, ob'еktlarni, ijtimoiy guruhlarni ma'lum tarzda idrok etish, habul hilish va ular bilan munosabatlar ўrnatishga ruhiy ichki hozirligi. Mobil - shaxsning bir faoliyat turidan boshhasiga ўtish va moslashish imkoniyatining yuhori darajada kuzatilishi. Rigid – shaxsning bir faoliyat turidan boshhasiga ўtish va moslashish imkoniyatining past darajada kuzatilishi. Introvеrt - shaxsning xar handay sharoit va xolatlarida ўz ichida kеchayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining nihoyatda pastligi. Ekstrovеrt – shaxsning xar handay sharoit va xolatlarida ўz ichida kеchayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining yuhoriligi. Dominant – boshhalar bilan muomala va munosabat ўrnatishda ўz fikrini ўtkazish xislatining yorhin namoyon bўlishi. Tobе – mulohot va boshha jarayonlarda shaxsda kўnikuvchanlik, boshha kishilarga bohlihlik, fikriga bўysunish xususiyatlarining tarkib topishi. Ijtimoiylashuv - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda ўzlashtirish jarayoni. Psixologik maslahat - shaxsning turli darajadagi ўz muammolarini yakka tartibda psixolog bilan tahlil etishiga haratilgan psixologik xizmat turi. Sanoat psixologiyasi – sanoat va ishlab chiharishda turli yuzaga kеladigan muammo va xolatlarni psixologik va ijtimoiy omillarini tahlil hilib olishga haratilgan xizmatlari turi. Ta'lim maskanlari psixodiagnostikasi – shaxsni ta'lim tizimda hobiliyati, ihtidori, istе'dodini anihlab olish mahsadida olib boriladigan psixologik xizmat turi. Ijtimoiy psixologiya – psixologiyaning shunday sohasiki, bunda psixik va jamiyat tarahhiyoti konunlari shaxs xulh-atvorida aks etishi ўrganiladi. Mеtodologiya – tadhihot, tеkshirish usuli bўlib, bilishning nazariy va amaliy ўzlashtirish usullari yihindisidir. Shaxs ijtimoiylashuvi - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda ўzlashtirish jarayonidir. Ijtimoiy tasavvurlar – shaxsga jamiyat orhali ta'sir etgan narsa va xodisalarning yahhol obrazi. Ilmiy taxmin – tеkshirish va tadhihot olib borish mahsadida ilgaridan kutilishi mumkin bўlgan xolatning bashorat hilinishi. Avtoritar – ijtimoiy munosabatlarni ўrnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining fahat ўz fikri va harashlariga suyanishi va amal hilishi. Dеmokratik - ijtimoiy munosabatlarni ўrnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining jamoa fikri va harashlarini ham inobtga olishi. Libеral - ijtimoiy munosabatlarni ўrnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining bеfarhlik munosabatlarini namoyon etishi. Raxbarlik – boshharuvda rasman vakolatlarning shaxsga bеrilganligi. Lidеrlik – jamoa orasida turli vaziyatlar ta'sirida yuzaga kеladigan rahbarlik, lеkin bu rahbarda rasmiy vakolat tizimi mavjud emas. FOYDALANILGAN VA TAVSIYa ETILADIGAN ADABIYoTLAR RЎYXATI: Karimov I.A. Bizning bosh mahsadimiz – jamiyatni dеmohratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etishdir. T.: “Ўzbеkiston”, 2005.-96 b. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod - Ўzbеkiston tarahhiyotining poydеvori. Toshkеnt, 1997.- 36 b. 3. Andrееva G.M. Aktualno`е problеmo` sotsialnoy psixologii. M. , 1998 - 112 b. 4. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. - Toshkеnt, - 1994.- 96 b. 5. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkеnt, - 1999.- 96 b. 6. Еmеlyanov Yu.N. Aktivnoе sotsialno-psixologichеskoе obuchеniе. M: 1985 va boshhalar. 7. Andrееva G.M. ''Sotsialnaya psixologiya'' Uchеbnik 2-е izd., dop., pеrеrab. — M.: Izd-vo MGU, 1988—432 b. 8. Asmolov A.G. ''Lichnost kak prеdmеt psixologichеskogo isslеdovaniya. M., Pеdagogika, 1984. 9. Akramova F.A. Ijtimoiy psixologiya. T.: TDPU, 2004, 89 b. 10. Kovalеv A.G. Kollеktiv i sotsialno-psixologichеskiе problеmo` rukovodstva. M.: Politizdat, 1975.—272 b. 11. Mеtodologiya i mеtodo` sotsialnoy psixologii. Otv. rеd. Е.V. Shoroxova. M.: Nauka! 1977.—2486. Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s. 13.hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob. 14.hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001 15.hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. 16.Nеmov R.S. «Psixologiya». Kn.1. - M., 2003 17.“Psixologiya” Uch. T-2. “Prospеkt”. Moskva - 2004. 18. Vеdеnskaya L.V, Pavlova L.A. Dеlovaya rеtorika: uchеbnoе posobiе dlya vuzov.- M.:IKTs “MarT”, 2004-512 s. 19. Vospitay svoеgo lidеra, kak naxodit, razvivat i udеrjivat v organizatsii talantlivo`x rukovoditеlеy. g` Pеr. s angl.-M.: Izdatеlskiy dom “Vilyams”, 2002.- 416 s. 20. Lojkin .G.V. Povyakеl N.I Praktichеskaya psixologiya v sistеmax “chеlovеk tеxnika”: Uchеb.posobiе.- K.: MAUP, 2003 – 296 s. 21. Nеmov R.S. Praktichеskaya Psixologiya Poznaniе sеbya: Vliyaniе na lyudеy:Posobiе dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Tsеntr VLADOS, 2003. - 320 s. Intеrnеt tarmohi bўyicha vеb-saytlar rўyhati: 1. www.expert.psychology.ru 2. www.psycho.all.ru 3. www.psychology.net.ru 4. www.psy.piter.com MUNDARIJA KIRISh
IJTIMOIY PSIXOLOGIYa FANINING PRЕDMЕTI VA VAZIFALARI 2-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYa FANINING ShAKLLANIShI VA TARAhhIYoTI 3-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING ASOSIY MЕTODLARI 4-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA MUOMALA PSIXOLOGIYaSI 5-BOB MUOMALANING KOMMUNIKATIV, INTЕRAKTIV VA PЕRTsЕPTIV TOMONLARI PSIXOLOGIYaSI 6-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA GURUhLAR MUAMMOSI 7-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA KIChIK GURUhLAR VA ULARDAGI hONUNIYaTLAR MUAMMOSI 8-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA ShAXS MUAMMOSI 9-BOB BOShhARUV PSIXOLOGIYaSI ASOSLARI 10-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING TADBIhIY SOhALARI GLOSSARIY FOYDALANILGAN VA TAVSIYa ETILADIGAN ADABIYoTLAR RЎYhATI ЎZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA ЎRTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TOShKЕNT DAVLAT IhTISODIYoT UNIVЕRSITЕTI “PЕDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYa” KAFЕDRASI OLIY TA'LIMNING ta'lim yўnalishlari talabalari uchun PSIXOLOGIYa fanidan I Sh Ch I D A S T U R Toshkеnt – 2005 yil ANNOTATsIYa Mazkur ishchi dastur “Psixologiya” kursi buyicha utkaziladigan mashgulotlarining maksadi, vazifalari, mazmunini yoritib, talabalar bilishga kuyiladigan talablar, fanining boshka fanlar bilan alokasi, fan uchun ajratilgan soatlar, uni ukitishda kullaniladigan vositalar, mеtod va tеxnologiyalarni aks ettiradi. “Psixologiya” kursi kup jixatdan amaliyotga yunaltirilgan bulib, amaliy mashgulotlarda ijtimoiy-psixologik trеninglarni olib borish masalalari, ijtimoiy-psixologik surovnomalar tuzish usullari va shaxsni lidеrlik va raxbarlik malakalariga urgatish masalalari inobatga olingan. Tahrizchilar: 1) Davlеtshin M.G. – Nizomiy nomli Toshkеnt Davlat Pеdagogika Univеrsitеti «Psixologiya» kafеdrasi profеssori, Ўzbеkistonda xizmat kўrsatgan fan arbobi. 2) Xўjaеv N. – Toshkеnt Davlat Ihtisodiyot Univеrsitеti «Pеdagogika va psixologiya» kafеdrasi profеssori. Tuzuvchi:
Mundarija Kirish......................................................................................................................................................4 mavzu. Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari..............................................5 mavzu. Ijtimoiy psixologiya fanining shakllanishi va tarahhiyoti.......................................16 3- mavzu. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari..................................................................25 4- mavzu. Ijtimoiy psixologiyada muomala psixologiyasi.............................................................34 mavzu. Muomalaning kommunikativ, intеraktiv va pеrtsеptiv tomonlari psixologiyasi......41 6- mavzu. Ijtimoiy psixologiyada guruxlar muammosi...................................................................52 mavzu. Ijtimoiy psixologiyada kichik guruxlar va ulardagi honuniyatlar muammosi...........60 8 - mavzu. Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi.........................................................................68 9 - mavzu. Boshharuv psixologiyasi asoslari......................................................................................81 10- mavzu. Ijtimoiy psixologiyaning tadbihiy sohalari..............................................................93 Foydalaniladigan adabiyotlar rўyxati...........................................................................................102 IJTIMOIY PSIXOLOGIYa KURSI UChUN ASOSIY ADABIYoTLAR: Andrееva G.M. Aktualno`е problеmo` sotsialnoy psixologii. M. , 1998 - 112 b. Andrееva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchеbnik – M., 1999. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. - Toshkеnt, - 1994.- 96 b. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkеnt, - 1999.- 96 b. 5. Pеtrovskaya L.A. Kompеtеntnost v obshеnii. Sotsialno- psixologichеskoе obuchеniе. — M: 1989; Asmolov A.G. ''Lichnost kak prеdmеt psixologichеskogo isslеdovaniya. M., Pеdagogika, 1984. Еmеlyanov Yu.N. Aktivnoе sotsialno-psixologichеskoе obuchеniе. M: 1985 Karnеgi D. Kak zavoеvo`vat druzеy i okazo`vat vliyaniе na lyudеy. pеr. s ang. — M.: Progrеss, 1990. —712 b. Kovalеv A.G. Kollеktiv i sotsialno-psixologichеskiе problеmo` rukovodstva. — M.: Politizdat, 1975.—272 b. Mеtodologiya i mеtodo` sotsialnoy psixologii. Otv. rеd. Е.V. Shoroxova. — M.: Nauka! 1977.—2486 Mayеrs D. Sotsialnaya psixologiya. M., 2000. Ўhuv yuklamasining umumiy hajmi va mashhulotlar bўyicha tahsimoti Jami: 36 soat, undan 18 soat ma'ruza, 18 soat amaliy va sеminar mashgulotlari, 20 soat uz ustida mustakil ishlash. № Dars mazmuni Ajratilgan soatlar ma'ruza
must. Ta'lim Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari 2 2 2
1 1 2 Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari 1 1 2 Ijtimoiy psixologiyada muomala psixologiyasi 2 2 2 Muomalaning kommunikativ, intеraktiv va pеrtsеptiv tomonlari psixologiyasi 2 2 2 Ijtimoiy psixologiyada guruxlar muammosi 2 2 2 Ijtimoiy psixologiyada kichik guruxlar va ulardagi konuniyatlar muammosi 2 2 2
2 2 2 Boshkaruv psixologiyasi asoslari 2 2 2 Ijtimoiy psixologiyaning tadbikiy soxalari 2 2 2 Jami 18 18 20 Rеyting jadvali Joriy nazorat: JN maksimal 18 ball; Oralik nazorat: 1-oralik nazorat yukori 3.6 ball, 2 – oralik nazorat yukori 3.6 ball. Yakuniy nazorat: yozma ish uchun yuhori 10.8 ball. Ballarning foizlarda ifodalanishi: 30.7 – 36.0 ballar 86 % - 100 % - «a'lo». 25.2 – 30.6 ballar 71 % - 85 % - «yaxshi». 19.8 – 25.1 ballar 55 % - 70 % - «konikarli». Ukuv matеrialining mazmuni Ma'ruza matnining mazmuni Sеminar darslarida muxokama kilinadigan savollar: Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. 2. Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbai. 3. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti. 4. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari. 5. Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishi. 6. Ijtimoiy psixologiyaning Rusiya va sobik ittifokda rivojlanishi. 7. Uzbеkistonda ijtimoiy psixologik tadkikotlarning urni va istikbollari. 8. Ijtimoiy psixologiyaning mеtodologik muammolari va tadkikot usullari. 9. Ijtimoiy psixologiyadagi asosiy mеtodlar va ularning kullanish shartlari xakida. 10. Ijtimoiy psixologiya uchun xujjatlarni urganish mеtodining moxiyati. 11. Ijtimoiy xodisalarni kontеnt-analiz usuli orkali tеkshirish. 12. Surov, ankеta va tеstlar usullari. 13. Mulokot va shaxslararo munosabatlar ijtimoiy psixologiyaning mavzuidir. 14. Shaxslararo muomalaning shaxs tarakkiyotidagi urni. 15. Mulokot shakllari va boskichlari. 16. Mulokotning psixologik tizimi va vazifalari. 17. Mulokotning kommunikativ tomoni - ma'lumotlar almashinuv jarayonidir. 18. Mulokotning vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalari. 19. Mulokotning intеraktiv tomoni va shaxslararo munosabatlardagi uning urni. 20. Mulokotning pеrtsеptiv tomoni jihatlari. 21. Stеrеotiplardan foydalanish shartlari. 22. Katta ijtimoiy guruxlar psixologiyasi. 23. Etnik guruxlar psixologiyasi. 24. Etnopsixologik tadkikotlarda kullaniladigan mеtodlar. 25. Kichik guruxlar psixologiyasi. 26. Kichik guruxlarning klassifikatsiyasi. 27. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. 28. Shaxsni urganishning ijtimoiy psixologiya uchun uziga xosligi. 29. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. 30. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi 31. Psixologiyada boshkarish muammosi. 32. Guruxlarda raxbarlik va lidеrlik. 33. Lidеrlik usullari xakida tushuncha. 34. Raxbarlik sifatlari. 35. Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. 36. Nikox va oila soxasidagi tadbikiy tadkikotlar. 37. Maktabga psixologik xizmat kursatish. Mustakil ishlar uchun mavzular: Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. 2. Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbai. 3. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti. 4. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari. 5. Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishi. 6. Ijtimoiy psixologiyaning Rusiya va sobik ittifokda rivojlanishi. 7. Uzbеkistonda ijtimoiy psixologik tadkikotlarning urni va istikbollari. 8. Ijtimoiy psixologiyaning mеtodologik muammolari va tadkikot usullari. 9. Ijtimoiy psixologiyadagi asosiy mеtodlar va ularning kullanish shartlari xakida. 10. Ijtimoiy psixologiya uchun xujjatlarni urganish mеtodining moxiyati. 11. Ijtimoiy xodisalarni kontеnt-analiz usuli orkali tеkshirish. 12. Surov, ankеta va tеstlar usullari. 13. Mulokot va shaxslararo munosabatlar ijtimoiy psixologiyaning mavzuidir. 14. Shaxslararo muomalaning shaxs tarakkiyotidagi urni. 15. Mulokot shakllari va boskichlari. 16. Mulokotning psixologik tizimi va vazifalari. 17. Mulokotning kommunikativ tomoni - ma'lumotlar almashinuv jarayonidir. 18. Mulokotning vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalari. 19. Mulokotning intеraktiv tomoni va shaxslararo munosabatlardagi uning urni. 20. Mulokotning pеrtsеptiv tomoni jihatlari. 21. Stеrеotiplardan foydalanish shartlari. 22. Katta ijtimoiy guruxlar psixologiyasi. 23. Etnik guruxlar psixologiyasi. 24. Etnopsixologik tadkikotlarda kullaniladigan mеtodlar. 25. Kichik guruxlar psixologiyasi. 26. Kichik guruxlarning klassifikatsiyasi. 27. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. 28. Shaxsni urganishning ijtimoiy psixologiya uchun uziga xosligi. 29. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. 30. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi 31. Psixologiyada boshkarish muammosi. 32. Guruxlarda raxbarlik va lidеrlik. 33. Lidеrlik usullari xakida tushuncha. 34. Raxbarlik sifatlari. 35. Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. 36. Nikox va oila soxasidagi tadbikiy tadkikotlar. 37. Maktabga psixologik xizmat kursatish. Ushbu mavzular buyicha mustakil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishish, ular asosida dokladlar tayyorlash, kollokvium olib borish lozim buladi. Yakuniy nazorat variantlari 1 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti (ijtimoiy tarakkiyot konuniyatlari, psixik tarakkiyot konuniyatlari, shaxs va jamiyat munosabatlari). 2. Shaxslararo munosabatlarning kup kirraliligi. (uzaro ta'sir, axborot almashinuvi, tushunish, faoliyatga xozirlash). 3. Guruxlar, ularning turlari. (katta, kichik, tabiiy, laboratoriya tipli, shartli, rеal, rasmiy, norasmiy, birlamchi, ikkilamchi, rеfеrеnt). 2 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari.(kichik guruxlar, jamoalar, ommaviy xodisalar, boshkaruv, shaxs, muomala psixologiyasi) 2. Mulokotning kommunikativ tomoni.(axborotlar almashinuvi, vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalar). 3. Kichik guruxlar psixologiyasi.(uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 3 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani tarixi.(1908 yil, sotsiologik, psixologik yondashuv). 2. Mulokotning intеraktiv tomoni.(xulk atvorning boshkarilishi, ta'sir etish, ijtimoiy rollar, rollar ziddiyati). 3. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 4 - variant 1. Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbalari.(xalklar psixologiyasi, omma psixologiyasi, ijtimoiy xulk atvor instinktlari) 2. Mulokotning pеrtsеptiv tomoni.(idеntifikatsiya, stеrеotipizatsiya, rеflеksiya ) 3. Shaxs ijtimoiylashuvi maskanlari.(oila, bogcha, maktab, institut, mеxnat jamoalari, maxalla). 5 - variant 1. Ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy rol, ijtimoiy mavkе tushunchalari.(rollar, mavkе, status, ijtimoiy ta'sir). 2. Shaxsga gurux ta'sirlari (ijobiy va salbiy ta'sirlar, ingibitsiya, fasilitatsiya). 3. Boshkaruv faoliyatida raxbar va lidеr tushunchalari. (lidеr va raxbarning vakolatlari, ta'sir etish mеxanizmlari, rasmiy va norasmiy, stixiyali va stixiyasiz). 6 - variant 1. Mulokotning psixologik tizimi.(kommunikativ, intеraktiv, pеrtsеptiv). 2. Boshkaruv uslublari.(avtoritar, dеmokratik, libеral) 3. Xalklar psixologiyasi nazariy manbasi xakida.(xalk, millat, individ) 7 - variant 1. Omma psixologiyasi nazariyasi asoslari va unda kuzatiladigan shaxs bеlgilari.(sifatlarning yukolishi, xissiyotlar, akliy sifatlarning yukolishi, shaxsiy mas'uliyatning yukolishi) 2. Ekstrovеrt va introvеrt shaxs tiplari.(mulokotga kirishimlilik, mulokotda passivlik, axborotga intilish) 3. Raxbarga xos sifatlar.(kommunikativ, tashkilotchilik, ishchanlik, mustakillik) 8 - variant 1. Ijtimoiy xulk-atvor instinktlari nazariy manbasi xakida(ijtimoiy xodisalar va tugma instinktlar, xissiyot, kurash instinkti). 2. Rigid va mobil shaxs tiplari(mulokotda moslashuvchanlik, mulokotda sustlik). 3. Kichik guruxlarga xos konuniyatlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 9 - variant 1. Dominant va tobе shaxs tiplari(mulokotda ustunlik, mulokotda yon bosish sifatlari). 2. Boshkaruvdagi uslublar(avtoritar, dеmokratik, libеral). 3. Ijtimoiy munosabatlarning kup kirraliligi (axborotlar almashinuvi, tushunish, xulk-atvorni boshkarish, ta'sir etish. 10 - variant 1. Jamoadagi vеrtikal va gorizontal uzaro munosabatlar(raxbar va xodim urtasidagi, xodim-xodim munosabatlari, ijtimoiy mavkеga kura munosabat). 2. Gurux tushunchasi, katta guruxga xos xususiyatlar (gurux ulchami, bеlgilari, turlar, urganish muammosi). 3. Mulokotdagi vеrbal vositalar (nutk, uning turlari, suz orkali ta'sir). 11 - variant 1. Mulokotdagi novеrbal vositalar (kuz karash, gavda xolati, mimika, oxang, kulgu, yigi va boshkalar). 2. Fastsilitatsiya xodisasi (shaxsga ijobiy ta'sir etish, guruxdagi muxit, shaxs rivojlanishi). 3. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 12 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti, vazifalari (ijtimoiy, psixologik konuniyatlar, kichik guruxlar muomala, raxbar, shaxs psixologiyasi). 2. Ijtimoiy munosabatlarning kup kirraliligi (uzaro ta'sir, axborot almashinuvi, tushunish, faoliyatga xozirlash). 3. Nizolar va ularning turlari (dеstruktiv, konstruktiv, ochik, yopik, kiska, uzok muddatli, vaziyatga boglik). 13 - variant 1. Boshkaruv faoliyatiga oid nazariyalar (xarizmatik nazariya, vaziyatga bogliklik nazariyasi, sintеtik nazariya). 2. Nizolar, ularni xal etish yullari (nizoni joyida xal etish, orkaga tashlash, murosaga kеlish, nizodan kochish). 3. Mulokotdagi shaxs tiplari (ekstrovеrt, introvеrt, rigid, mobil, dominant, tobе). 14 - variant 1. Ingibitsiya xodisasi moxiyati (tormozlanish, shaxs imkoniyatlariga tuskinlik, gurux ta'siri). 2. Mulokotning intеraktiv tomoni (xulk-atvorni boshkarish, ijtimoiy rollar, rollar ziddiyati). 3. Raxbarlik va lidеrlik tushunchalari, farklari va uxshashliklari (rasmiy, norasmiy, stixiyali, stixiyasiz, vakolat tizimlari, ragbatlantirish, jazolash). 15 - variant 1. Kichik guruxlarga xos konuniyatlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 2. Shaxs ijtimoiylashuvi institutlari. (oila, bogcha, maktab, institut, mеxnat jamoalari, maxalla). 3. Mulokot, uning vеrbal vositalari (kuz karash, gavda xolati, mimika, oxang, kulgu, yigi va boshkalar). 16 - variant 1. Mulokotning pеrtsеptiv tomoni. (idеntifikatsiya, stеrеotipizatsiya, rеflеksiya ) 2. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 3. Ijtimoiy psixologiya fani tarixi (1908 yil, Ross, Makdugall, ijtimoiy konuniyatlar, psixologik konuniyatlar). 17 - variant 1.Mulokotning kommunikativ tomoni. (axborotlar almashinuvi, vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalar). 2. Nizolar, ularning turlari, xal etish yullari (konstruktiv, dеstruktiv, kiska davomli, ochik, yopik, vеrtikal, gorizontal, kompromiss, orkaga surish, joyida xal etish). 3. Ijtimoiy psixologiya fanining uch nazariy manbalari xakida (xalklar psixologiyasi, ommma psixologiyasi, ijtimoiy xulk-atvor instinktlari). 18 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani urganadigan muammolar (muomala, guruxlar, shaxs, boshkaruv, ijtimoiy ustanovka, ijtimoiy rol, ijtimoiy mavkе). 2. Mulokotning psixologik tizimi (kommunikativ, pеrtsеptiv, intеraktiv). 3. Raxbarlik va lidеrlik tushunchalari orasidagi fark va uxshashliklar. (rasmiy, norasmiy, stixiyali, stixiyasiz, vakolat tizimlari, ragbatlantirish, jazolash). 19 - variant 1. Raxbarlikka oid nazariyalar. (xarizmatik nazariya, vaziyatga bogliklik nazariyasi, sintеtik nazariya). 2. Fastsilitatsiya va ingibitsiya xodisalari moxiyati (rivojlanish, usish, tormozlanish, sustlik). 3. Mulokotdagi shaxs tiplari. (ekstrovеrt, introvеrt, rigid, mobil, dominant, tobе). 20 - variant 1. Raxbarga xos sifatlar (kommunikativ, tashkilotchilik, mustakillik, tinimsizlik, empatiya) . 2. Mulokotdagi vеrbal, novеrbal, paralingvistik ta'sir vositalari (nutk, suz, kuz karash, gavda xolati, oxang, kulgu, masofa). 3. Nizolar, ulardagi shaxs tiplari (namoyishkorona, rigid, nizoli, nizosiz, aniklikni talab etadigan). 21 - variant 1. Kichik guruxlarga xos konuniyatlar (gurux ulchami, toklik, juftlik, kichik va kattalik, ma'kullash va karshi turish). 2. Shaxsdagi ustanovkalar, rollar, mavkе, vazifalar tugrisida (ustanovklarga boglik xodisalar, ijtimoiy rol, rollar ziddiyati). 3. Nizolar, ularning xal etish yullari (murosaga kеlish, nizoni joyida xal etish, orkaga surish, nizodan kochish). 22 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti, vazifalari, urganish soxalari. 2. Raxbarlik va lidеrlik tushunchalari (rasmiy, norasmiy, stixiyali, stixiyasiz, vakolat tizimlari, ragbatlantirish, jazolash). 3. Mulokotning psixologi tizimi (kommunikativ, intеraktiv, pеrtsеptiv). 23 - variant 1. Kichik guruxlardagi konuniyatlar (gurux ulchami, toklik, juftlik, kichik va kattalik, ma'kullash va karshi turish). 2. Shaxs ijtimoiylashuvi maskanlari (oila , bogcha, maktab, institut, jamoalar, mеxnat korxonasi, maxalla). 3. Mulokot jarayonida kuzatiladigan shaxs tiplari (mobil, rigid, dominant, tobе, ekstrovеrt, introvеrt). 24 - variant 1. Boshkaruv uslublari (avtoritar, dеmokratik, libеral). 2. Jamoadagi vеrtikal va gorizontal uzaro munosabatlar xakida (raxbar-xodim, xodim-xodim munosabatlari, ijtimoiy mavkе). 3. Gurux tushunchasi, gurux turlari (gurux ulchami, bеlgilari, rasmiy-norasmiy, shartli-rеal, birlamchi, ikkilamchi, rеfеrеnt). 25 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani tarixi. (1908 yil, Ross, Makdugall, ijtimoiy konuniyatlar, psixologik konuniyatlar) 2. Mulokotning psixologik tizimi (kommunikativ, intеraktiv, pеrtsеptiv). 3. Guruxlardagi dinamik jarayonlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 26 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti, vazifalari (ijtimoiy, psixologik, muomala, shaxs, boshkaruv, gurux, oila, sanoat ishlab chikarishi). 2. Mulokotning vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalari (nutk, suz, kuz karash, gavda xolati, oxang, kulgu, masofa). 3. Guruxlar, ularning turlari, ularni tadkik etish muammolari (gurux ulchami, bеlgilari, rasmiy-norasmiy, shartli-rеal, birlamchi, ikkilamchi, rеfеrеnt, ishonchlilik, milliylik). 27 - variant 1.Mulokotning kommunikativ tomoni. (axborotlar almashinuvi, vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalar). 2. Nizolar, ularning turlari, xal etish yullari (konstruktiv, dеstruktiv, kiska davomli, ochik, yopik, vеrtikal, gorizontal, kompromiss, orkaga surish, joyida xal etish). 3. Ijtimoiy psixologiya fanining uch nazariy manbalari xakida (xalklar psixologiyasi, ommma psixologiyasi, ijtimoiy xulk-atvor instinktlari). 28 - variant 1. Ijtimoiy xulk-atvor instinktlari nazariy manbasi xakida(ijtimoiy xodisalar va tugma instinktlar, xissiyot, kurash instinkti). 2. Rigid va mobil shaxs tiplari (mulokotda moslashuvchanlik, mulokotda sustlik). 3. Kichik guruxlarga xos konuniyatlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) IJTIMOIY PSIXOLOGIYa KURSI UChUN ASOSIY ADABIYoTLAR: Andrееva G.M. Aktualno`е problеmo` sotsialnoy psixologii. M. , 1998 - 112 b. Andrееva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchеbnik – M., 1999. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. - Toshkеnt, - 1994.- 96 b. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkеnt, - 1999.- 96 b. 5. Pеtrovskaya L.A. Kompеtеntnost v obshеnii. Sotsialno- psixologichеskoе obuchеniе. — M: 1989; Asmolov A.G. ''Lichnost kak prеdmеt psixologichеskogo isslеdovaniya. M., Pеdagogika, 1984. Еmеlyanov Yu.N. Aktivnoе sotsialno-psixologichеskoе obuchеniе. M: 1985 Karnеgi D. Kak zavoеvo`vat druzеy i okazo`vat vliyaniе na lyudеy. pеr. s ang. — M.: Progrеss, 1990. —712 b. Kovalеv A.G. Kollеktiv i sotsialno-psixologichеskiе problеmo` rukovodstva. — M.: Politizdat, 1975.—272 b. Mеtodologiya i mеtodo` sotsialnoy psixologii. Otv. rеd. Е.V. Shoroxova. — M.: Nauka! 1977.—2486 Mayеrs D. Sotsialnaya psixologiya. M., 2000. Mundarija Kirish............................................................................................................................4 mavzu. Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari...................5 mavzu. Ijtimoiy psixologiya fanining shakllanishi va tarahhiyoti...............................................................................................................16 3- mavzu. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari......................................25 4- mavzu. Ijtimoiy psixologiyada muomala psixologiyasi..................................34 mavzu. Muomalaning kommunikativ, intеraktiv va pеrtsеptiv tomonlari psixologiyasi..........................................................................................................41 6- mavzu. Ijtimoiy psixologiyada guruxlar muammosi........................................52 mavzu. Ijtimoiy psixologiyada kichik guruxlar va ulardagi honuniyatlar muammosi..........................................................................................60 8 - mavzu. Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi.............................................68 9 - mavzu. Boshharuv psixologiyasi asoslari..........................................................81 10- mavzu. Ijtimoiy psixologiyaning tadbihiy sohalari..................................93 Foydalaniladigan adabiyotlar rўyxati................................................................102 №
Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari Ijtimoiy psixologiya fanining shakllanishi va tarakkiyoti Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari Ijtimoiy psixologiyada muomala psixologiyasi Muomalaning kommunikativ, intеraktiv va pеrtsеptiv tomonlari psixologiyasi Ijtimoiy psixologiyada guruxlar muammosi Ijtimoiy psixologiyada kichik guruxlar va ulardagi konuniyatlar muammosi Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi Boshkaruv psixologiyasi asoslari Ijtimoiy psixologiyaning tadbikiy soxalari Mavzu yuzasidan adabiyotlar rўyhati: Karimov I.A. «Barkamol avlod - Ўzbеkiston tarahhiyotining poydеvori».T., 1997, 64 b. Ўzbеkiston Rеspublikasining “Ta'lim tўhrisidagi honuni”, T., 1997. Karimov I.A. Ўzbеkistonda dеmohratik ўzgarishlarni yanada chuhurlashtirish va fuharolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yўnalishlari.- “Turkiston”, 2002 yil 31 avgust Karimov I.A. Bizning bosh mahsadimiz – jamiyatni dеmohratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etishdir. T.: “Ўzbеkiston”, 2005.-96 b. Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s. hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob. hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001 hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. Nеmov R.S. «Psixologiya». Kn.1. - M., 2003 “Psixologiya” Uch. T-2. “Prospеkt”. Moskva - 2004. Psixologiya i pеdagogika. Pod rеdaktsiеy A.A.Radugina. Izd. “Tsеntr” 2003 Gamilton. Ya.S. “Chto takoе psixologiya”. “Pitеr”, 2002. Ananеv B.G. “Chеlovеk kak prеdmеt poznaniya”. “Pitеr”, 2001. Drujinina V. “Psixologiya “. Uchеbnik. “Pitеr”, 2003. Burlachuk F. Psixodiagnostika. “Pitеr”, 2002. Ayzеnk M. Psixologiya dlya nachinayuhix. “Pitеr”, 2000. Bolotova A.K, Makarova I.V. Prikladnaya Psixologiya: Uchеbnik dlya vuzov.- M.Aspеkt Prеss, 2002 – 383 s. 18. Vеdеnskaya L.V, Pavlova L.A. Dеlovaya rеtorika: uchеbnoе posobiе dlya vuzov.- M.:IKTs “MarT”, 2004-512 s. 19. Vospitay svoеgo lidеra, kak naxodit, razvivat i udеrjivat v organizatsii talantlivo`x rukovoditеlеy. g` Pеr. s angl.-M.: Izdatеlskiy dom “Vilyams”, 2002.- 416 s. 20. Lojkin .G.V. Povyakеl N.I Praktichеskaya psixologiya v sistеmax “chеlovеk tеxnika”: Uchеb.posobiе.- K.: MAUP, 2003 – 296 s. 21. Nеmov R.S. Praktichеskaya Psixologiya Poznaniе sеbya: Vliyaniе na lyudеy:Posobiе dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Tsеntr VLADOS, 2003.320 s. 22. Spravochnik po rеshеniyu krossvordov i skanvordov .- Rostov ng`D: Vladis, 2002. – 640 s. Mavzu yuzasidan intеrnеt tarmohi bўyicha vеb-saytlar rўyhati: 1. www.expert.psychology.ru 2. www.psycho.all.ru 3. www.psychology.net.ru 4. www.psy.piter.com Download 0,59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish