1-mavzu: “O‘zbek tili” fanining maqsadi va vazifasi, uni o‘rganishning ahamiyati. Davlat tili va yangi alifboni joriy etish to‘G‘risidagi qonunlar, ularning ijrosi reja

Savol va topshiriqlar
1. Barqaror birikma deganda nimani tushunasiz?
2. Barqaror birikmaning qanday turlari mavjud?
3. Frazeologizm nima?
4. Maqol va matal deganda nimani tushunasiz?
5. Qanday birikmalar hikmatli so‘zlar (aforizmlar) sanaladi?


Topshiriq. Berilgan gaplarni erkin va barqaror birikmalarga ajrating va farqini ayting.
1. Toshkentdagi istiqlol davrida qurilgan inshootlarni ko‘rib og‘zim ochilib qoldi. Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda, deydi xalqimiz. 3. Kechagi majlisda menga ham til tekizibdi. 4. Bahorning mayin shabadasi daraxt shoxlarini tebratdi. 5. Oltin o‘tda bilinadi, odam mehnatda bilinadi. 6. Arslon izidan qaytmas, tigit so‘zidan. 7. Tuyaning dumi yerga yetganda qarzini to‘laydi. 8. Bir tariqdan bo‘tqa bo‘lmas. 9. Ular bir yoqadan bosh chiqarib mehnat qiladilar.


Topshiriq. Erkin va barqaror birikmalar haqidagi nazariy bilimlarni o‘zlashtirib barqaror birikmalarga misol topib daftaringizga yozing.


Iboralar va ularning nutqdagi ahamiyati
Iboralar - ma’nosi odatda bitta so‘zga teng keladigan va ko‘chma ma’noda qo‘llaniladigan gap yoki so‘z birikmalaridir. Masalan, qovog‘idan qor yog‘adi – xafa, qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan – yuvosh, hamirdan qil sug‘urganday – oson. Iboralar, asosan, so‘zlashuv va badiiy uslubda keng ishlatiladi, rasmiy va ilmiy uslublarda qo‘llanilmaydi.
Frazeologiya fraza va logos so‘zlaridan olingan bo‘lib, fraza –«ibora», logos –«bilim» ma'nosini bildiradi. Ko‘rinadiki, frazeologiya iboralar haqidagi bilimdir.


Topshiriq. Berilgan iboralarning antonimlarini topib daftaringizga ko‘chiring.
Gapida turmoq, yerga urmoq, ko‘ngli bo‘sh, tili uzun, yuzi shuvut, do‘ppisini osmonga otmoq, ko‘kka ko‘tarmoq, ichi qora, so‘xtasi sovuq, dunyoga kelmoq, qildan qiyiq qidirmoq.
Topshiriq. Quyidagi nutqda qo‘llanuvchi iboralarning shakldoshligini kuzating va ular ishtirokida gaplar tuzing.
Gap tegdi – gapirishga imkon berildi, gap tegdi – tanbeh eshitdi; joni chiqdi – o‘ldi, joni chiqdi – qattiq g‘azablandi; boshga ko‘tarmoq – qattiq shovqin solmoq, boshga ko‘tarmoq – hurmat qilmoq, e’zozlamoq.
Topshiriq. Berilgan iboralarning ma’nolarini izohlang va gaplar tuzing.
Otni qamchilamoq, otning qashqasiday, oshig‘i olchi, og‘ir tabiatli, popugi pasaymoq, pushaymon yemoq, rangida qon qolmadi, yuzi yorug‘bo‘ldi, to‘ydan oldin nog‘ora chalmoq, tuyaning dumi yerga tekkanda, tuyaning ustida ham it qopadi, to‘nini teskari kiyib olmoq, to‘rt tarafi qibla.