1-mavzu: O’qituvchining nutqiy kompetensiyasini rivojlantirish fanining maqsad va vazifalari

fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Ritorika va nutq 
madaniyatining bir-biridan farqli jihatlari 
 
Reja: 
1.Ritorika ilmining vujudga kelishi. 
2.Ritorika tarixi nazariyasi. 
3.
Ritorika tarixida notiqlik mahorati. 
4.
G‘arb notiqligi maktablarining shakllanishi. 
5.
Ritorika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 
6.
Ritorika va nutq madaniyatining bir-biridan farqli jihatlari. 
Tayanch so‘zlar: 
Ritorika tushunchasi, ritorika ilmi, sofistlar, sofizm, ritorika 
maqsadi: ishontirish, rohatlantirish, hayajonlantirish, ritorika manbai, nutq tuzish 
qoidalari. 
Kirish 
 
Manbalardan bizga ma’lumki, teran va ta’sirchan fikrlar, jozibali so‘zlarning 
shaxs nutqi orqali jonli og‘zaki ifodalanishi ritorika predmeti sanaladi. Jonli 
muloqot jarayonida fikrlarimizni ifodalashda tilimiz orqali so‘zlash san’atining 
cheksiz go‘zallik kasb etishi ham ritorika predmeti sanalgan. SHuning uchun ham 
ritorika predmeti qadim zamonlardan bugungi kungacha ham kishilar ruhiyati bilan 
bog‘liq holda namoyon bo‘luvchi so‘z san’ati sifatida o‘rganilib kelinmoqda. 
Olimlar ritorika tarixidan kelib chiqqan holda uning o‘z tekshirish ob’ekti mavjud 
degan xulosalarni berishmoqda. Shuning uchun ham bugungi kunda ritorika ham 
fan sifatida o‘z tekshirish ob’ekti va vazifalariga ega. Uning tekshirish predmeti 
nutq so‘zlamoqchi bo‘lgan notiqning nutqi, notiq nutqidagi so‘zning qudrati, uning 
go‘zal ifodasi va maftunkor xislatlarini aniqlashga qaratilgan. 
Ritorikani, birinchidan, tinglovchilar ehtiyojlarini tushunish, ularni 
qiynamaslik, atrofdagilarga yoqimli ko‘rinish, nutqi orqali ularga zavq ulashish 
maqsadida, ikkinchidan, turib gapirish talab etilgan vaziyatda (hammaning e’tibori 
notiqda bo‘lganda) o‘ziga bo‘lgan ishonchni his qilish, odamlar bilan erkin 
muloqotga kirishish asosiy talab bo‘lganligi, uchinchidan, aniq nutqiy ko‘rinishlar: 
ma’ruza tayyorlash va aytib berish, ishga aloqador muzokaralarda ishtirok etish, 
xushomad va tabrik so‘zlarni aytish, jamoat orasida o‘z fikrlarini himoya qila olish, 
bahslarda o‘zining haqligini isbotlashning ahamiyati barcha davrlarda ham muhim 
bo‘lganligi uchun o‘rganganlar. 
Ritorika — bu amaliy jihatdan fikr ifodalash jarayonida chiroyli nutq 
tuzishning qonuniyatlari, sirlari, til me’yorlari va ularning nutqqa ta’siri, nutqning 
sifatlari, nutqiy qoidalar va ular bilan bog‘liq bo‘lgan turli hodisalarni o‘rganadi. 
SHuningdek, nutkda uchrashi mumkin bo‘lgan nuqsonlar va talaffuzga doir 

---

muammolarni hal etish yuzasidan bahs yuritadi. Eng muhimi, notiqqa o‘z bilimi va 
dunyoqarashiga suyangan holda to‘g‘ri, chiroyli, jozibador, ta’sirchan so‘zlash 
yo‘llarini o‘rgatadi. 
Har bir notiqning nutqi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bu holat notiqning 
o‘ziga xos uslubi bilan o‘lchanadi. CHunki har bir nutq egasining (ya’ni notiqning) 
nutqi boshqa bir notiq nutqiga o‘xshamaydi. Bir notiqning nutqi tinglovchiga 
yaxshi tushuniladi, voqea-hodisalar haqida aniq, ravshan ma’lumot beradi, uning 
ongiga ta’sir etadi, uni kuldiradi, yig‘latadi, shirin xayolot olamiga tortadi, xulqiga 
ta’sir etadi. Boshqa bir notiqning nutqi esa tinglovchiga unchalik ham yoqmasligi 
mumkin. Agar notiqning nutqi g‘aliz, tushunarsiz bo‘lsa, bo‘lib o‘tgan voqea-
hodisalarni aniq-ravshan ma’lumotlar bilan etkazib berolmasa, buning ustiga 
so‘zlash jarayonida talaffuz me’yorlariga e’tibor bermasa, tinglovchi bunday 
nutqni tushunmaydi, bekorga vaqtini boy beradi. Ritorika nazariy jihatdan notiq 
bo‘lishga undovchi qonuniyatlarni o‘rganadigan fandir. Bugungi kunda notiqlik 
san’atini o‘rganishdan maqsad nima? Notiqlik san’atiga ehtiyojning boisi shuki, u 
milliy mustaqillik mafkurasini omma ongiga singdirishning vositalaridan biri 
hisoblanadi. 
Notiqlik va ritorika san’atiga oid asarlar, milliy adabiy meros namunalari, 
adabiy tilga asos bo‘luvchi xalq tili shevalari, Davlat tili siyosati va unga oid 
huquqiy hujjatlar, davlat tilida ish yuritish qonun qodalari majmuasi “Ritorika” 
fanining asosiy ob’ekti hisoblanadi. Bugungi kunda har bir rahbar kadr, qaysi 
idorada ishlashidan qat’i nazar, notiqlik malakasiga ega bo‘lishi zarurdir. 
Rahbarning notiqligiga fuqaro bilan oddiy muloqot-muomaladan tortib majlisni 
olib borishida ham, oliy minbarlardan nutq so‘zlashgacha bo‘lgan jarayonlar 
kiradi. Shuning uchun ham ritorikaga bo‘lgan qiziqish qadimdan to bugungi 
kungacha ham so‘nmagan. 
Ritorika – yunoncha so‘z bo‘lib, qadimgi yunon tilida rhej ”gapirish”, 
“quyilib kelish”, retor - “ritor”- notiq ma’nolarini anglatgan. Avvallari “ritor” so‘zi 
umuman notiqlarga nisbatan ishlatilgan bo‘lsa, keyinchalik notiqlik san’atiga 
o‘rgatuvchi maxsus muallimlarni shu nom bilan ataganlar. 
Ritorikaning vatani qadimgi Yunoniston hisoblanadi, chunki ritorika 
nazariyasi bo‘yicha ishlar birinchi bor Elladada vujudga kelgan. Eramizdan oldingi 
V asrlarga kelib, xalq majlislari va besh yuzlar kengashida so‘zini o‘tkaza olgan 
kishilargina davlat arbobi darajasiga ko‘tariladigan bo‘lgani uchun notiqlik 
asoslarini o‘rganishga qiziqish kuchaydi. Ana shunday ijtimoiy ehtiyoj tufayli 
tarixda sofistlar deb ataluvchi kishilar toifasi vujudga keldi. Sofistlar “donolar” 
degan ma’noni anglatib, fozil faylasuflarni shunday atashgan. Bu davrda esa 
sofistlar jahon madaniyati tarixida birinchi bor pul olib o‘qitgan professional 
saviyadagi o‘qituvchilar bo‘lib, ular etika, ritorika, grammatika, tarix, siyosat, 
mifologiya va kosmologiya kabi fanlardan dars bergan. Sofist-ritorlarning eng 
asosiy vazifasi shogirdlarini fikrlash va so‘zlashga o‘rgatish bo‘lgan. Ular 
yoshlarni professional ritor sifatida faoliyat olib bora olishlari uchun amaliy 
mashg‘ulotlar tashkil qilganlar hamda notiqlik san’atining nazariy asoslarini ishlab 
chiqib, ritorikani o‘qitish mazmuniga aniqlik kiritganlar. Sofistlar o‘rgatadigan 
metod asosan 3 yo‘nalishni qamrab olgan: 

---

1.
Ritorikaning umumiy qonunlarni nazariy va amaliy ishlab chiqish. 
2.Siyosiy va sudbop matnlarni tuzish va uni talqin qilish uslublari. 3.Bahs 
qoidalari. 
Sofistlar notiqlik san’atiga inson o‘qish va mehnat qilish orqasida erishadi 
deb hisoblaganlar. SHuning uchun avval fanlarni chuqur o‘rgatib, xotira 
mashqlariga, nutq tuzishga va bahslashishga ko‘proq e’tiborni qaratganlar. Nutq 
ishonchli bo‘lishi uchun maxsus leksikadan foydalanishni, gaplarni tuzganda, 
ularning uyg‘unligiga, jarangdorligiga ahamiyat berish kerakligini uqtirishgan. 
Tajribali notiqlar nutqini kuzatishgan, ularning yutuq va kamchiliklarini tahlil 
qilishgan hamda hozirjavoblik bo‘yicha musobaqalar tashkil etishgan. 
Antik ritorikaga Protagor, Prodik, Gorgiy, Korak va Aristotel kabi yirik 
sofist–ritorlar katta hissa qo‘shdilar. Ularning asarlari bugungi kunda ham 
dasturulamal bo‘lmoqda va sofistlar tomonidan kiritilgan terminologiya 
qo‘llanilmoqda. U davrda ritorika “Barcha fanlarning malikasi” bo‘lgan. Ustoz-
ritor sifatida Protagor ham nazariy, ham amaliy jihatdan katta ishlarni amalga 
oshirgan. U birinchi bo‘lib nutqni klassifikatsiya qilgan, ya’ni nutqni 4 guruhga 
ajratib, ularning iltimos, savol, javob va buyruqlardan iborat ekanligini aytadi. 
Protagor notiqlik san’atida fikrni grammatik jihatdan aniq ifoda etish (ortoepiya) 
masalasiga alohida e’tibor bergan hamda notiqlik san’atini egallashda muhim bir 
komponent darajasiga ko‘targan. Biroq Protagorning nima qilib bo‘lsa ham (hiyla 
ishlatib), bahsda yutib chiqish maqsadida tuzilgan nutqlar haqidagi fikrlari sofistlar 
maktabining kamchiliklaridan biri edi. Tarixdan ma’lumki, Protagorning o‘zi ham 
ana shunday “Evatl sofizmi” ning qurboni bo‘ldi. Kunlardan bir kuni Protagorning 
yoniga Evatl ismli yigitcha kelib, notiq bo‘lishni orzu qilishini, shuning uchun 
unga notiqlik sirlarini o‘rgatishni iltimos qiladi. Ular o‘zaro shunday shartnoma 
tuzadilar: Agar Evatl birinchi sud ishida yutib chiqsa, ustoziga o‘qish uchun 10 
ming draxm to‘laydi. Yutqazsa, hech narsa to‘lamaydi. 
Evatl o‘qishni tugatgandan keyin sud ishlarida qatnashmaydi va o‘qish uchun 
pul ham to‘lamay yuraveradi. Sabr kosasi to‘lgan Protagor shogirdini sudga beradi. 
Protagor shunday argumentni keltiradi: “Sudning har qanday qaroriga qaramasdan 
Evatl o‘qish haqini to‘lashi shart. Ishni yutsa ham, yutqazsa ham. Agar yutib 
chiqsa, shartnoma bo‘yicha to‘lashi, yutqazsa, sud qarori bo‘yicha to‘laydi”. 
Evatl esa:”U holatda ham, bu holatda ham to‘lashga majbur emasman. Agar 
ishni yutib chiqsam, sud qarori bo‘yicha, yutqazsam, shartnoma bo‘yicha 
to‘lamasligim kerak”deydi. 
Tisiy, Koraklarning qo‘llanmalarida ham qanday qilib bo‘lmasin, o‘zini oqlab 
ketish yo‘llari o‘rgatilgan. Buning uchun kim haqu kim nohaqligining farqi 
bo‘lmagan, ishqilib notiq o‘z so‘ziga ishontirsa bo‘ldi. Masalan, bir nimjon kishini 
baquvvat kishi ursa, nimjon kishi “mana meni urdi, mana izlari” deb ishontirishi 
mumkin. Baquvvat kishi esa “nahotki men urgan bo‘lsam, ursam o‘ldirib qo‘ygan 
bo‘lardim-ku, bu nimjonni” deb ishontirishi mumkin bo‘lgan. 
Sofistlarning mana shunday fikrlarini Suqrot qattiq tanqid qiladi. Suqrot 
barcha narsalarning mezonini haqiqat deb belgilaydi. Suqrot o‘z shogirdlarini 
fikrlash, dalillar keltirish, gapirishga o‘rgatgan. Suqrot suhbatlarni shunday 
uyushtirish kerakki, oxirida haqiqat yuzaga chiqsin deydi. Ushbu fikrlarni 

---

Suqrotning shogirdi Platon yanada rivojlantirib, notiqlik san’ati haqiqatga 
asoslanishi va odamlarni ishontira olish san’ati bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. 
Platonning yanada qimmatli bo‘lgan fikrlaridan biri bu nutqning inson qalbiga 
ta’sir qilishi g‘oyasidir. Uningcha, tinglovchilar har xil bo‘ladi, shuning uchun 
nutqni kishilarning bilim saviyasini, darajalarini hisobga olgan holda tuzilishini 
qayd qiladi. Platon ham ustozi Suqrot kabi haqiqiy notiqlik san’ati haqiqatga 
asoslanishi kerak deb hisoblaydi. Narsalarning asl mohiyatini bilgan notiq inson 
tabiatini anglaydi va tinglovchilarga o‘z fikrini o‘tkaza oladi. Platonning notiqlik 
haqidagi fikrlari uning shogirdi Aristotel tomonidan rivojlantirildi. Aristotel 
ustozining akademiyasida 20 yil tahsil oldi. Umrining oxirgi yillarida Aristotel 
Likey nomli maktabni tashkil qildi. U erda ertalab falsafa, tushdan keyin ritorika 
bilan shug‘ullanishgan. Aristotelning ritorika nazariyasi haqidagi qarashlari bizga 
335 yilda yozilgan “Ritorika” nomli asari orqali etib kelgan. Bu asar uch kitobdan 
iborat bo‘lgan: 
1.
Nutq xizmat qilishi lozim bo‘lgan tamoyillar tahlili. 
2.
Notiq uchun zarur bo‘lgan shaxsiy xususiyat va qobiliyat. 
3.
Notiq nutqida qo‘llaniladigan nutq texnikasi, nutq usullari. 
Asarning 
birinchi 
kitobida 
ishontirishning 
turli 
usullarini 
topish 
xususiyatlarini aniqlash lozimligi ta’kidlab o‘tiladi. Bularning 3 turi mavjudligi, 
birinchisi, so‘zlovchining xarakteriga, ikkinchisi, tinglovchining kayfiyatiga, 
uchinchisi, nutqiga bog‘liq bo‘ladi. Xullas, olim 1-kitobida so‘zlash to‘g‘risidagi 
nazariy fikrlarini bayon qiladi. 
2-kitobda notiq donolik, o‘ziga xayrixoh va moyillik uyg‘ota oluvchi 
xislatlarga ega bo‘lsa, tinglovchilarni ishontira oladi, lekin bularning barchasi faqat 
haqiqatga asoslanishi lozim deb hisoblaydi. Notiq tinglovchilarning yoshi, ijtimoiy 
ahvoli kabilarga doimo e’tibor qaratish lozimligini uqtiradi. 
2-
kitob ishontirish uslublari haqidagi nazariy fikr va mulohazalardan
iborat. 
3-
kitobda nutq mantiqiga juda katta ahamiyat beriladi. Nutq uslubini 
to‘g‘ri tanlash, ya’ni har bir predmetga mos uslubni qo‘llash, barcha uchun 
tushunarli bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarini tanlash, sun’iylikka yo‘l qo‘ymaslik, 
nutq musiqiyligi va yuksakligiga katta e’tibor qaratilgan. Masalan, muhim voqealar 
engil-elpi, hazil-huzul bilan bayon qilinmaganidek, maqtov nutqlari jiddiy bayon 
qilinmasligini qayd etadi. 
Shunday qilib, Aristotel o‘z asarida nafaqat notiqlik san’ati nazariyasi, balki 
ishontirish san’ati va nutq orqali kishilarga ta’sir etish usullarini ham bayon etdi. 
Antik ritorikaning notiqlik san’ati asoslariga bo‘lgan talablari tizimi 
quyidagilardan iborat bo‘lgan: Notiqlik san’atining 3 turi farqlangan: