3. Savdo nuqtalaridagi hisob-kitoblar elektron tizimlari Axborot texnologiyalarining yangi elektron muhitidan foydalanish bilan banklarni o’z mijozlariga xizmat ko’rsatishni muhim yo’nalishlaridan biri bu ularga do’konlarda elektron xizmatlarini taqdim etish hisoblanadi.
EFTPOS (Electronic Funds Transter at Point of Sale (EFTPOS)) - chakana savdo tashkilotlarida pul mablao’rini elektron o’tkazish banklararo tizimi) tizimidan foydalanish bo’ycha birinchi tajribalr 1980 yillarga taalluqlidir.
Bunday tizimlarni joriy qilishdan maqsad - naqd pul aylanmalarini elektron o’tkazmalarga almashtirishdan iborat (xususan, 15 dollardan yuqori bo’lgan xaridlarga).
Funksional nuqtai nazaridan EFTPOS tizimining asosiy komponentlari: savdo korxonalariga o’rnatilgan terminallar, terminallarni nazorat qiluvchi qurilmalar, aloqa tizimi, prosessing markaz, bank EHM tizimlaridan tarkib topadi.
Terminallar xaridorlarga xizmat ko’rsatish joylariga o’rnatilib, ular savdo firmasixodimlariga operasiyalar haqidagi axborotlarni kiritish va bank tizimiga uzatish va mijozning to’lov o’perasiyalariga bankning munosabati haqidagi axborotlarni qayta olish va ekran monitorida o’qish uchun foydalaniladi.
Terminallar bank tomonidan savdo firmasi ixtio’riga berib qo’yilishi mumkin, bunday holatda ular bankka tegishli hisoblanadi.
EFTPOS orqali amalga oshiriladigan operasiyalar doirasi zamonaviy bank texnologiyalarini joriy qilib natijasida kengayib boradi. Terminallarning oxir avlodi savdo faoliyati darajasini bashorat qilishi, mavjud ma’lumotlarni tahlil qilishi, zahiralarni optimal darasini aniqlashi, do’konni talablariga asosan boshqa operasiyalarni ham bajarishi mumkin. EFTPOS tizimi o’rdamida xarid qilish lahzasida xaridor hisob-raqamidagi mablao’larni do’kon hisob-raqamiga o’tkazish o’ki alohida holatlarda mijoz hohishiga ko’ra to’lovlarni keyinchalik qoldirish mumkin.
EFTPOS tizimidan foydalanish mijoz uchun bir qator qulayliklarni beradi:
- bank xizmati uchun to’lovlar qisqaradi. EFTPOS orqali qilinadigan operasiyalar bahosi naqd o’ki boshqa to’lov qoo’ozli hujjatlari orqali amalga oshiriladigan operasiyalar bahosidan bir muncha past bo’ladi;
- to’lovlar kafolati va mijoz hisob-raqamiga ruxsatsiz kirishlardan ishonchli himoya;
- o’zida naqd pullarga ega bo’lmasdan turib, mahsulot sotib olish imkoniyati.
Bunday xizmatlar mashhurligi 1994 yilda birdaniga ortib ketdi. 1993 yillardan boshlab banklar shaxsiy kompyuterlar, raqamli telefon, displeyli telefon (serene phone) va interaktiv televideniya o’rdamida uyga xizmat ko’rsatshini bunday tizimlarini yaratishga yirik intvestisiyalar ajarata boshladi.
Xususiy jamo’arma qo’yuvchilarga hisob-raqamlarini ochi shva kredit olish kabi tranzaksiyalarni olib borishga imkon beruvchi telefon orqali to’o’ridan-to’o’ri xizmat ko’rsatish bunday xizmatlarni oddiy shakli hisoblanadi. Ekspertlar xulosasiga ko’ra bank xizmatlari tarqatishning bunday tarmoqlari an’anaviy ko’p filialli sxemaga nisbatan bir muncha samarali bo’ldi. 2002 yilda AQSH aholisining 78 foizi bank tranzaksiyalarini uy va ofis sharoitida amalga oshirgan bo’lib, murakkablik darajasi shaxsiy kompyuter va oddiy telefon o’rtasida bo’lgan displeyli telefonlardan muvaffaqiyatli foydalanilgan.
Uydagi mijozlarga xizmat ko’rsatish ba’zi hollarda milliy valyutadagi hisob-raqamlari bilan chegaralanib qolmaydi. Masalan, YAponiya banklari o’z mijozlarini Nyu-York, London va boshqa joylardagi hisob-raqamlarining holati haqidagi ma’lumotlar bilan ham ta’minlaydi.
«Bank-Mijoz» tizimi ma’lumotlar bazasi va telekommunikasiyalariga asoslangan axborot texnologiyalari vosita va usullarini o’z ichiga oladi hamda elektron hujjatlar o’tishini avtomatlashtirilgan tarzda amalga oshirishda bir qator texnologik xususiyatlarga ega bo’ladi.
«Bank-Mijoz» tizimida hisob-kitoblar elektron to’lov hujjatlarini mijoz tomonidan qabul qilinishi hamda o’z navbatida elektron to’lov hujjatlarini qabul qilinganligi haqida xabarlantirishni uzatish bilan amalga oshiriladi. Elektron hujjat o’zida EHM hotirasida saqlanadigan va ishlov berilib aloqanining telefon tarmoo’i orqali uzatiladigan ma’lumotlar to’plamini ifoda qiladi.
«Bank-Mijoz» tizimida buxgalterlik hisob-kitoblari uchun elektron hujjatlarning qoo’ozli nusxalarini ham yaratish imkoniyatlari mavjud bo’ladi.
Tizimda mijoz hisob-kitob raqamidagi mablao’larni ro’yxatdan chiqarishni amalga oshirishning asosi bo’lgan elektron to’lov topshiriqnomalari birlamchi elektron hujjat hisoblanadi.
«Bank-Mijoz» tizimi markazlashtirilgan boshqaruv va uning elementlariga belgilab berilgan funksional masalalarga ega bo’lgan global tarmoqni ifoda qiladi. SHunga mos holda bu tizim quyidagi funksional quyi tizimlardan tashkil topadi.
Ma’lumotlarni ayirboshlash modemlar yordamida ajratib berilgan yoki kommutasiya qilinadigan aloqa tormoqlarida amalga oshiriladi. Tizim yuqori darajadagi ishonchlilik, hujjatlarni uzatish va qabul qilish yuqori tezligini ta’minlashi lozim bo’lib, bu elektron to’lovlarni real vaqt yordamida amalga oshirishga yordam beradi.
Ma’lumotlar ayirboshlash paketldar darajasida amalga oshirilib, mijoz paketi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- bir yoki bir nechta to’lov ishonchnomalari;
- hisob-raqamidan ko’chirma qilishga buyurtma;
- mijozning banka uzatmoqchi bo’lgan ixtiyoriy matnli yoki boshqa turdagi fayllari.
Odatda operasiyalar off-line tartibida olib borilib, «Bank-Mijoz» tizimidan foydalanish mijozga hududiy jihatdan unga xizmat ko’rsatuvchi bankka boo’lanib qolish zaruriyatidan ozod qiladi. Korxonalar ham taqdim etilayotgan xizmatlar sifati va soni talablarini qondiruvchi banklarni tanlash imkoniyatiga ega bo’ladi. «Bank-Mijoz» tizimi istiqbolda tashqi hujjat aylanish universal stansiyasi maqomiga ega bo’lib borib, uning asosiy masalalari quyidagilardan iborat bo’lib qoladi:
