1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

13-Mavzu. Tashqi savdoda infratuzilmaning ahamiyati. 
 
Reja: 
1. Tashqi savdo  operatsiyalarining  mohiyati  va turlari. 
2. Tashqi savdo  operatsiyalarini o‗tkazishda infratuzilmaning roli. 
3. Bojxona xizmati va uning tashkil  qilinishi. 
4. Mamlakatimizda tashqi savdo infratuzilmasini rivojlantirish imkoniyatlari. 
 
 
1. Tashqi savdo  operatsiyalarining  mohiyati  va turlari. 
 
Umumjahon  aloqalarining  dastlabki  va  muhim  shakli  xalqaro  savdo  hisoblanadi.  Xalqaro 
savdo  -  bu  dunyodagi  barcha  mamlakatlar  tashqi  savdosining  yig‗indisidan  iborat  bo‗lgan 
xalqaro tovar-pul munosabatlari sohasidir. Xalqaro savdo uzoq qadim zamondan beri mavjuddir. 
Xalqaro mehnat taqsimotining paydo bo‗lishi dunyo mamlakatlari o‗rtasida savdo aloqalarining 
vujudga kelishiga sababchi bo‗ldi.  
Xalqaro  savdoning  tabiati  unda  ishtirok  etayotgan  mamlakatlardagi  ishlab  chiqarish 
munosabatlari  bilan  belgilanadi.  Xalqaro  savdoning  o‗zagini  tashkil  etgan  tashqi  savdo-jahon 
mamlakatlari o‗rtasidagi savdo bo‗lib, u tovar va xizmatlarning chetga chiqarilishi, ya‘ni eksport 
va  chetdan  keltirilishi,  ya‘ni  importni  o‗z  ichiga  oladi.  Tashqi  savdo,  umuman  xalqaro  savdo 
xalqaro mehnat taqsimotiga asoslanadi. Ma‘lumki xalqaro mehnat taqsimoti eng avvalo iqtisodiy 
naflilik  qoidasidan  kelib  chiqadi.  Iqtisodiy  naflilik  u  yoki  bu  tovarni  mamlakatlar  o‗rtasida 
ayriboshlashni  taqozo  etibgina  qolmasdan,  balki  uni  shart  qilib  qo‗yadi.  Demak,  naf  ko‗rish 
savdo-sotiqning mamlakatlar uchun foydali bo‗lishidir. 
 Ma‘lumki,  iqtisodiyotda  taqqoslama  afzallik  qonuni  degan  tushuncha  bor,  unga  ko‗ra 
tovarlar  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  turli  mamlakatlarda  farqlanishi  natijasida  tovar 
ayriboshlash hayotiy zaruriyatga aylanadi, ya‘ni mamlakatda boshqa mamlakatga nisbatan, qaysi 
tovarni  ishlab  chiqarishda  mehnat  unumdoriligi  yuqori  va  xarajatlar  past  bo‗lsa,  shu  tovar 
eksport  qilinadi.  Afzallikni  turli  omillar  yuzaga  keltiradi,  ular  tabiiy  resurslar  darajasi,  ishchi 
kuchi arzonligi, tabiiy shart-sharoitlar va boshqalardir. Masalan, Rossiya yog‗och, neft, Ukraina 
shakar,  O‗zbekiston  paxta,  Kanada,  AQSh  bug‗doy,  Braziliya  kofe,  Avstraliya  go‗sht,  jun, 
Hindiston choy, Kuba shakar ishlab chiqarishda afzalliklarga ega.  
 Turli  omillar  ichida  mamlakatning  ilmiy-texnikaviy  salohiyatiga  aloxida  to‗xtalib  o‗tish 
zarur,  chunki  u  iqtisodiy  afzallikni  ta‘minlovchi  asos  bulib  xizmat  qiladi.  Masalan,  AQSh  va 
Yaponiyada  mavjud  ilmiy-texnikaviy  salohiyat  ularda  kompyuter  texnikasi  ishlab  chiqarishni 
tashkil etish va rivojlantirishga imkoniyat beradi. 
Turli  mamlakatlarda  to‗plangan  tarixiy  tajribalar  ham  asosiy  omillar  qatoriga  qo‗shiladi. 
Masalan, Angliyada to‗qimachilik, Yaponiya, Finlandiya, Polshada kemasozlik, AQSh, Rossiya, 
Fransiyada samolyotsozlik, AQSh va Yaponiyada avtomobilsozlik azaldan rivojlangan. 
Ammo afzallik abadiy berib qo‗yilgan holat emas, u o‗zgarib turadi. Masalan, Malayziya, 
Singapur,  Tayvan,  Janubiy  Koreya  va  boshqa  bir  qator  mamlakatlar  so‗nggi  yillarda  ayrim 
sohalarda jahon bozorida yetakchi o‗rinlarga chiqib oldilar. 
 Taqqoslama  afzallik  qonuni  tushunchasini  Respublikamizning  yirik  iqtisodchilaridan  biri 
A.  O‗lmasov  o‗zining  «Iqtisodiyot  asoslari»  kitobida  (1997  yil)  keltiradi.  Iqtisodiyot  olamida 
birinchi bo‗lib Adam Smit (1723-1790) bilim sari katta qadam tashlagan va u «Mutlaq ustunlik» 
tushunchasini  fanga  kiritgan.  «Mutlaq  ustunlik»  tushunchasining  mazmuniga  ko‗ra  har  bir 
mamlakatda  shunday  bir  tovar  mavjudki,  xarajatlar  birligiga  hisoblaganda  u  boshqa 
mamlakatlarga qaraganda ko‗proq ishlab chiqarishi mumkin bo‗lgan vaziyatdir. 
      Xalqaro  tovar  ayriboshlash  foydaliligining  sabablarini  tadqiq  qilishda  navbatdagi 
qadamni  David  Rekardo  (1772-1823y)  tashladi  va  u  nisbiy  taqqoslama  ustunlik  qonuniga  asos 
soldi.  Bugungi  kunda  jahondagi  aksariyat  mamlakatlar  uchun  tashqi  savdo  xalqaro  iqtisodiy 
aloqalarning  asosiy  shakli  hisoblanadi.  Xalqaro  savdoning  asosiy  ko‗rsatkichlari  bo‗lib, 

---

birinchidan, eksport va importning qiymati va natural  miqdori dinamikasi  ya‘ni savdo oboroti, 
ikkinchidan,  savdo  balansi,  uchunchidan,  ma‘lum  bir  tovarni  ishlab  chiqarish  eksportga 
chiqarishning  belgilangan  miqdori,  tovar  tarkibi  va  geografik  taqsimoti  hisoblanadi.  Bu  yerda 
savdo balansiga alohida to‗xtalib o‗taylik. Savdo balansi (to‗lov majburiyatlari, savdo shartlari, 
eksport kvotasi) aktiv va passiv bo‗lishi mumkin.  
Aktiv  balans-eksport  importdan  ortiq  va  mamlakatga  tashqaridan  valyuta  kela  boshlaydi, 
natijada moliyaviy ahvol faollashadi.  
Passiv  balans-import  eksportdan  ustun,  mamlakatdan  valyuta  oqib  chiqib  keta  boshlaydi, 
moliyaviy ahvol zaiflashadi, mamlakatning chet el qarzlari ko‗payadi, aholining turmush darajasi 
pasaya boshlaydi, pulning qadri tusha boshlaydi.  
Xalqaro  savdoning  huquqiy  asosi  bo‗lib  savdo  shartnomalari  va  kelishuvlari,  to‗lov 
shartnomalari  va  kelishuvlari,  tovarlarni  yetkazib  berish  shartlari,  kredit  shartnomalari 
to‗grisidagi hujjatlar hisoblanadi. Xalqaro savdoning subyektlari va obyektlari mavjud. Xalqaro 
savdoning  subyektlari  bo‗lib  xalqaro  huquqiy  hujjatlar  asosida  ish  yurituvchi,  davlat  tashqi 
siyosatini  amalga  oshiruvchi  davlatlar,  davlatlarning  tashqi  savdo  tashkilotlari,  kompaniyalari 
hisoblanadi. 
Xalqaro  savdoning  obyekti  bo‗lib  jahon  bozori  hisoblanadi.  Jahon  bozori-bu  xalqaro 
mehnat taqsimoti orqali bir-birlariga bog‗langan turli mamlakatlar o‗rtasidagi barqaror oldi-sotdi 
munosabatlari.  Jahon  bozori  tovar-pul  munosabatlarining  xalqaro  maxsuli  xisoblanadi.  Jahon 
bozori  tovarlar  va  xizmatlar,  moliya,  ilmiy  ishlanmalar  mexnat  bozorlaridan  iborat.  Xalqaro 
mexnat taksimoti kanchalik chukurlashsa ishlab chiqarish kulami shunchalik kupayyadi natijada 
jahon bozorining maydoni kengayib boradi. 
Jahon  bozori  unga  xos  bo‗lgan  infratuzilma  orqali  amal  qiladi.  Bu  infratuzilma  xalqaro 
tovar  birjalari,  fond  birjalari,  xalqaro  banklar,  kredit  tashqilotlari,  auksionlar,  sug‗urta 
kompaniyalari,  savdo-sanoat  kompaniyalari  va  boshqalardan  tashkil  topadi.  Bu  infratuzilma 
tarkibiga  transport,  aloqa  sohalarini  ham  kiritish  mumkin.  Jahon    bozorining  milliy  bozordan 
asosiy  farqi  shuki,  unda  tovar  assortimenti  cheklangan  bo‗ladi.  Masalan:  texnika-texnologiya, 
neft, gaz, metall, paxta, don, choy, kofe, yog‗och va shu kabilar. Shuni ham aytish kerakki, tovar 
ishlab chiqaruvchi har qanday davlat jahon bozorida ishtirok etuvchi subyekt hisoblanmaydi. 
Jahon bozorida maxsus narxlar  - shartnoma narxlari  mavjud, ular baynalmilal xarajatlarni 
aks ettiradi. Jahon bozoridagi narxlar baynalminal sarflar va xalqaro darajadagi talab va taklifga 
asoslangandan  u  yoki  bu  mahsulotni  ishlab  chiqarishga  nisbatan  ko‗p  mehnat  sarf  qilgan  yoki 
tovar  sifatini  jahon  talablariga  yetkaza  olmagan  mamlakatlar  jahon  bozorida  raqobatlashuvga 
layoqatsiz  bo‗ladilar.  Demak,  jahon  bozoridagi  savdo  operatsiyalarida  ko‗riladigan  foyda  yoki 
zarar tovarlarning milliy va xalqaro xarajatlar o‗rtasidagi farqqa bog‗liq bo‗ladi.