Yigitlik yillari

Hindiston orzusi. Bobur Kobulni olgach, Hindistonni rejasini tuza boshlaydi. Bu boradagi birinchi harakat 1507 yanvariga to'g'ri keladi. 1507-yilda temuriylarning poytaxti, Xurosonning markazi Hirot ham Shayboniyxo o'tadi. Bu hoi Boburning Hindistonga ishtiyoqini kuchaytiradi. Shunga qaramasdan, u 1526- yildagina Hir olishgamuvaffaq bo'ldi. O'sha yili 21-apreIda Panipatda B 12 ming kishilik qo'shini hind sultoni Ibrohim Lo'diy 100 ming kishilik askari bilan to'qnashadi.

Boburning “Xazon yaprog’i yanglig’ gul yuzung hajrida sarg’ardim” satri bilan boshlanadigan g’azalida visol sog’inchi ifodalangan. Shoir kuz manzarasini chizadi. Bu manzara podshoh shoirning taqdiriga mos keladi. Muallifning munosabati hamda tuyg'ulari sharhi she'rdagi sog'inch va dardni, ayriliq fojiasini kuchaytirib boradi. Kuz, xazon umrning so'ngidan nishona:

Xazon yaprog'i yanglig' gul yuzung hajrida sarg'ardim,

Ko'rub, rahm aylagil, ey lolarux, bu chehrai zardirn.

Shoir umrning ayriliqda o'tayotganidan zorlanib, „lolarux" (lola yuzli)dan rahm qilishini iltijo etadi. Matla'da Bobur tazod san'atidan mohirona foydalanadi. Kuz ko'klamdan qanchalik uzoq bo'lsa, oshiq ham ma'shuqadan o'shanchalik yiroq. Shu bois oshiq yuzi ,,xazon yaprog'i" singari jonsiz, qizning yuzi „gul" kabi yashnaydi, qahramonning „chehrasi zard", ma'shuqaniki „lolarux". Ma'shuqa parvosiz, „sarkash", chunki u sarvdek go'zal va bezavol, xazon ofatiga begona, hamisha yam-yashil:

Sen, ey gul qo'ymading sarkashligingni sarvdek hargiz,

Ayog'inga tushub bargi xazondek muncha yolbordim.

Kim u „lolarux"? Sarv-chi? Nega she'rning lirik qahramoni uning oyog'iga bargi xazondek tushib muncha yolvoradi? Tik qomatli sarv osmonga intilgani kabi xazonga aylangan yaproqlar og'ochning tepasiga emas, oyog'iga tushadi. Oshiqning holi ayni shu bargi xazonniki singari. G'azalning uchinchi baytida dunyo bog'idan xazon bargidek ketayotgan shoir ishq daraxtining bir umr „sabzu xurram" (yashil va ko'rkam) qolishini istaydi:

Latofat gulshanida gul kabi sen sabzu xurram qol,

Men archi dahr bog'idin xazon yaprog'idek bordim.

To'rtinchi baytda sarg'ayib uzilgan barg timsoli yana davom etadi. Kuzning sariq-qizil ranglari „yuz" va ko'z yosh („qon yosh")ga ko'chiriladi va ulardan el (raqiblar)ning nafratlanayotgan („tanaffur")ligi tilga olinadi. Shoir biramallab ulardan qutilganiga shukrona keltiradi:

Xazondek qon yoshim, sorig' yuzimdin el tanaffurda,

Bahar rangi, bihamdilloh, ulusdin o'zni qutqordim.

Shoir dunyoning buyog'idan kirib, u yog'idan chiqqani, qismat kitoblarini birma-bir varaqlagani, ammo baxt yulduzi topilmaganidan yozg’iradi. Gazal maqta’sida o’z e’tiqodidan zarra qadar qaytmagan, ochiq yuz, ochiq ko’ngil, tanti va jo’mard Bobur shaxsiyatiga xos sifatlar yorqin namoyon bo’ladi.

Ulusning ta'n-u ta'rifi manga Bobur, barobardur,

Bu olamda o'zumni chun yamon-yaxshidin o'tkardim.

Oshiq uchun atrofdagilarning ta'nasi ham, maqtovi ham, maqtovi ham farqsiz. Chunki u yaxshilik bilan yomonlikni boshidan o'tkazmagan o'zini yaxshi-yomondan o'tkazgan, ya'ni o'zligini saqlab qola olgan.

She'rda tazod san'atidan mohirona foydalanilgan. Ya'n ma'no jihatidan bir-biriga qarama-qarshi so'z va iboralar yoki holatni anglatib, aytmoqchi bo'lgan gapining ta'sirchan chiqishiga erishgan: xazon yaprog'i, gul yuz, lolarux, chehrai zard (sariq), ta'na-ta'rif, yaxshi-yomon kabi. Ma'lumki, so'zi ko'pincha „yuz" so'zi bilan yonma-yon ishlatilad navbatida „gul" ma'no jihatdan barg, gulshan, bog' so'zlariga Shoirning she'rda so'zlardan mana shunday ustalik foydalanishiga tanosub san'ati deyiladi. Boburning g'aza mahorati „G'urbatda ul oy hajri meni pir qilibtur" she'rida yanada yaqqolroq ko'rinadi. Hajman qisqagina besh baytli bu g'azal:

G'urbatda ul oy hajri meni pir qilibtur,

Hijron bila g'urbat menga ta'sir qilibtur

matla'si bilan boshlanadi va u ma'lum ma'noda muallifning kechgan umriga yakun yasaydi. Yor („ul oy")dan ayrilib („hajr") yasl azobi (g'urbat) meni qaritdi („pir qilibtur"), hijron bilan g’urbat o'z ta'sirini ko'rsatdi, deb boshlaydi shoir. Lekin oshiq yetishish orzusidan hech qachon voz kechmaydi, aks hamisha shu umid bilan yashaydi. She'rning qahramoni peshonasiga nima yozganini bilmaydi, lekin imkoni yetguncha erishish harakatini qilish fikrida:

Maqdur boricha qiluram sa'yi visoling,

To tengrini bilmoniki, ne taqdir qilibtur.

Shoir jahon ovorasi bo'lib yurishlarini taqdirdan ko'radi. Gazal:

Sendin bu qadar qoldi yiroq, o'lmadi Bobur,

Ma'zur tut, ey yorki, taqsir qilibtur

bayti bilan tugallanadi. Buni, Bobur sendan shu qadar uzoqda yashab ham o'lmaydi ey yor. Holbuki, u sensiz allaqachon bo'lishi kerak edi. Vatan, tarzida ham tushunsa bo'Iadi. Vatan ishtiyoqi, g'urbilt iztirobi Boburga qadar hech bir shoirda bunchalik yorqin va betakror ifodalanmagan edi. She'rning o'noqi vazni mazmundagi dard va iztirobni kuchaytirib, ta'sirchanglikni oshirishga yordam bergan. Har bayt so'ngida takrorlanib keluvchi radit'(„qilibtur") ham juda o'rinli tanlangan. G'azalning maqta'si husni ta'lil san'ati asosiga qurilgan, ya'ni shoir yordan uzr so'rash sababiga chiroyli bir dalil keltirmoqa (sensiz o'lish kerak edi, o'lmadim, kechir).

Bobur — so'zning jilvasini, tovlanish xususiyatlarini nozik his eladigan va ijod jarayonida bundan ustalik bilan foydalana oladigan shoir. Uning „Yana" radifli g'azali fikrimizga dalil bo’la oladi:

Sochining savdosi tushti boshima boshtin yana,

Tiyra bo'ldi ro'zgorim ul qaro qoshtin yana.

Ikki so'zning bir o'zak (bosh)dan ekanligi, soch timsolining bevosita „bosh"ga aloqadorligi, qoshning qaroligi bilan ro'zg'or qaroligining yonma-yon kelishi singari badiiy jihatlarni birgina baytga sig'dirish uchun buyuk iste'dod talab etiladi. Oshiq uzun sochli parivash uchun har qanday sinovga tayyor. Shu bois xonumonining qaytadan buzilishi ham uni suyuklisi haqidagi yaxshi fikrdan qaytarolmaydi. U „Yaxshilig'ni ko'z tutarsen ul parivashtin yana" satridagi holatga qaytaveradi. G'azal maqta'sida shoirning tasvir mahorati yaqqol namoyon bo'lgan:

Oyog'im yetgancha Boburdek ketar erdim, netay,

Sochining savdosi tushti boshima boshtin yana.

Oshiq nafaqat muhabbatda, balki sadoqatda ham ixtiyorsiz. Unga qolsa, bu azoblardan „oyog'i yetgancha" ketardi, lekin uzun sochli malakning muhabbati boshqatdan uning boshiga tushib tursa, nima qilsin?

Bobur — hamma mutafakkirlar singari olam, odam va ularning sirlari haqida ko'p o'ylaydigan kishi. O'zi komillik yo'liga tushgan bir solik sifatida o'zgalardan ham yuksak ma'naviy sifatlarga egalik, baland odamgarchilik kutadi. Ammo hayotning o'yinlari ham shundaki, kutilgan ezgu mo'ljallarga kamdan-kam hollardagina erishiladi. Bu hol ta'sirchan, shoirona qalbdan quyidagi norozilik otilib chiqishiga sabab bo'Iadi:

Joninidin o'zga yori vafodor topmadim,

Ko'nglumdin o'zga mahrami asror topmadim.

She'rxon shoir nadomatlarining sababi uning ko'nglini telb gan xumor ko'zli jonon ekanini bilib oladi. Oshiq ishq yo'lida chekkan mashaqqatlari haqda keyingi ikki baytda yanada ozorlanib yozadi. Lekin maqta'da Boburning xulosasi tag'in umumiylik kasb etadi. U chinakam suyukli, sherik, jonkuyar bo'ladigan „yor" „topmagan"ligini bayon etadi va shu holga ko'nikish lozimligini asoslaydi:

Bobur, o'zingni o'rgatako'r, yorsizki men,

Istab jahonni muncha qilib bir yor topmadim.

E'tibor qilgan bo'lsangiz, hazrati Navoiyning ham shu radifli g'azali bor va unda ham Bobur chekkan iztiroblarga yaqin tuyg'ular kuylangan.

Boburning „Yana ko'z uyida ma'vo qilibsen" satri boshlanadigan g'azali g'oyat sho'xchan ohangga ega. Bunda oshiqning ko'zidan uy (ma'vo) qilgan, ko'ngul koshonasidan joy olgan ma's an'anaviy tarzda oshiqni azoblashdan rohat qilishi tasvirlangan. Uning har bir xatti-harakati yigitga azob berishga qaratilgan:

G'aming yo'q jon agar bersam g'amingda,

O'zungni muncha beparvo qilibsen.

Yori shunchalar berahm bo'lishiga qaramay, oshiq jannat uyini emas, balki ko'ngildan joy olgan ma'shuqasini sog'inadi.

Boburning nozik ruhiy sezimlari „Bul kecha kulbamga ul quyoshim yoshurun" misrasi bilan boshlanadigan g'azalida ya yaqqolroq ko'rinadi. Shoir hayotiy vaziyat bilan qahramon i holatini sabab-oqibat tarzida mutanosib tasvirlaydi. Kechq quyosh chiqishi mumkin emas. Lekin oshiqning quyoshi, suyuklisi kechqurun keldi. Kechqurun bo'lgani uchun „yoshi keldiki, ochiq kelganida olam kunduzga aylanib ketgan boiardi. ( shunchalar baxtliki, necha asrlar mobaynida bunday kechq qaytib kelmasa kerak deb o'ylaydi. Lekin yaxshilarga uzoq baxtiyor bo'lish buyurilmagan. Shu kungi quvonch ham kemtik:

Og'zidek tor fursati vasliyu hajri tuni,

Ul muanbar sochi yanglig' ham qorong'u, ham uzun

Evoh, yashirin kelgan sanamning „fursati vasli" og'zidek tor. Bilasiz, Chiqish go'zallarining og'zi g'oyat tor bo'ladi. Chindan ham baxtsizlik daqiqalari o'tmaydi. Shu bois hijron tuni yor sochiday uzun bo'lishini tushunish mumkin. Oshiq visolni o'ylaganidan buyon uning ko'ngli „bir yonar o't-u" suyaklari „o'tun"ga aylandi. Shoir oshiq holatini o'ta aniqlik bilan chizadi. Yashirin kelgan yor tez qaytishi kerakligi — tabiiy. Uni hijronga tashlash o'limga buyurish bilan baravar. Shu bois oshiqning:

Olg'ali jonimni hijrong'a havola qildi yor,

Qo'yma hijrong'a, ajal, jonimni ol tengri uchun

deya nola qilishi ishonarli va mantiqlidir. Jonni hijron qo'liga tashlab azoblagandan ko'ra, uni ajalning olib qo'ya qolgani ishq odami uchun osondir. G'azal so'ngida shoir: „Ishq ahli emdi Boburni degaysiz zufunun" degan to'xtamga keladi. Ko'p ilmlarni egallagan, Yaratganni anglagan kishilar „zufunun" deyilgan. Bobur muhabbat ilmida shunchalar ko'p narsalami bildiki, uni olimlar olimi deyish mumkin. Bu o'rinda shoirning iftixoridan ko'ra, uning solik ekaniga ishora qilinayotganini ko'rish mumkin.

Bobur—o'ktam shaxsiyat va buyuk iste'dod egasi. Shaxsiyatidagi o'ktamlik, tafakkur parvozi, ruh erkinligi singari jiliatlar uning g'azaliyotida ham yaqqol bo'y ko'rsatib turadi. Jumladan, shoirning „Bahor ayyomidir dag'i yigitlikning avonidur" satri bilan boshlanadigan g'azalida yigitlik shavqiga to'lgan, olamning barcha jihatlaridan go'zallik topishga, undan lazzat olishga qodir oshiq timsoli yaratilgan:

Bahor ayyomidir dag'i yigitlikning avonidur,

Ketur soqiy, sharobi nobkim ishrat zamonidur.

Shoir suyuklisining go'zalligini gullarning chiroyi bilan yonma-yon qo'yib tasvirlaydi. She'rda sahroning yuzini lola qizartirgani singari, gulzorni yor „chehrasi arg'uvoniy" qilgani aks ettiriladi. Eslasangiz, Atoyidan tortib, qator mumtoz shoirlarda yordan uyalgan gulning qizarishi tasvirlangan edi. Bobur „uyaldi" degan so'zni tilga olmaydi. Lekin „Gahi sahni chaman gul chehrasidin arg'uvoniydur" deb yozar ekan, yor yuzining gulgunligi gullarning qizilligidan ortiq ekani va bu holdan gullar uyalishi kerakligi o'z-o'zidan anglashiladi. G'azalning maqta'sida shoir mahorati bor bo'yi bilan ko'rinadi:

Boburning vatansevarlik tuyg'ulari pinhona, yo'l-yo'l; bo'lsa-da, aks etgan g'azallaridan yana biri

G'ofil o'lma, ey soqiy, gul ehog'in g'animat tut,

Vaqti aysh erur boqiy, ol chog'ir, ketur, bot tut

matla'li she'ridir. Cazaldagi bosh mavzu umrning g'animatlij uni zavqli o'tkazish zarurligidir. Shaxsdan kamolot talab etilga komil insonga xos belgilar badiiy yo'sinda aks ettirilgan bu she shoir birgina so'z bilan yiroqlarda qolgan vatanni qo'msaganl bildiradi. „Ne bo'lur ekin tongla, sen bukun g'animat tut' deydi shoir ko'zda tutilgan suhbatdoshga. Shoir odamzot davl; boylikka mahliyo bo'lmay, himmatli bo'la olsa, „tengri berur albatta"ligini aytadi. Ammo shoir go'yo alohida'„e't bermasdan", „shunchaki" quyidagi satrlarni bitadi:

Xushturur visoli yor, anda bo'lmasa dayyor,

Bo'lsa vasl e'tibor, davlatu saodat tut.

Tamomila o'zga mavzudagi asar zamiriga yurt ishqi hissini singdirmoq uchun vatanga intilish ijodkor ruhiyatining as tuyg'usiga aylanmog'i kerakdir. Bobur shunday shoir edi.

Boburning muhabbat lirikasida uning „Gul jamolin yopqon ul gulning ikki rayhonidur" deb boshlanadigan g'azali ham muhim o'rin tutadi. Bu she'rda shoir ma'shuqa portretining bir qisr yuz, lab va ikki o'rim soch detaliga tayanib, she'riy timsollar silsilasini va obraz ruhiyati tovlanishlarini bera olgan. Ikki o soch dastlabki misrada „ikki rayhon" deb nomlanadi. Bu tasvir sochning uzunligi, qoraligidan tashqari, uning yoqimli bo’y taratishini ham anglatadi. G'unchadek og'izning borligi esa,,. labi xandon" tufayli ma'lum bo'lgan. Ikki zulf yuzni yopadi - baytlarda ikki zulfga bog'liq tasvir kuchaytiriladi, chuqurlashtiladi. To'rtinchi baytga kelib, oshiq tasvir doirasiga olinadi. Uning holati quyuq mubolag'a bilan ifodalangan:

Sel emastur yer yuzin tutqon ko'zumning yoshidur,

Ra'd emastur ko'kka chirmashqon ko'ngul afg'onidur.

Ayni shu g'azal maqta'sida shoir metonimik (kichraytirish) tasvir usulidan mohirona foydalanganligini ko'rish mumkin. Ko'z yoshi bilan dunyoni sclga botirgan, momoqaldiroq singari fig'on chekkanidan telbaga aylangan oshiqni tutqun qilishga zanjir sifatida yorning sochi, zindon o'rnida qizning iyagidagi chuqurcha kifoya ekanligi tasvir qilinadi. Chindan ham telbani tutqunlikda asrash kerak. Uni boshqa odamlar qatoriga qo'shib bo'lmaydi. Lckin jununi olamga sig'maydigan telbani band qilish uchun kerak bo'ladigan narsaning oddiyligi she'rning badiiv quwatini oshirgan. Ketma- ket kelgan baytlar tasvir ruhidagi keskin qarama-qarshilik she'rning ta'sir darajasini orttiradi:

Ul pari ishqida, Bobur, ko'nglum andoq telbadur,

Kim sochi zanjiridur, chohi zaqan zindonidur.

Jo'shqin zavq, bukilmas iroda, yuksak insoniy g'urur egasi bo'lganidan tizginsiz sarguzashtlar ichida hayot kechirgan Bobur turmush-va odamlarning past-baland jihatlarini juda yaxshi bilgan. Shuning uchun ham uning g'azallari orasida insonlar orasidagi nokomillik, xiyonat, jafo, aldov sjngari illatlardan zorlanib bitilganlari ham anchagina. Shulardan biri

Kim ko'rubtur, ey ko'ngul ahli jahondin yaxshilig',

Kimki ondin yaxshi yo'q, ko'z tutma ondin yaxshilig'

matla'si bilan boshlanadigan g'azaldir. Shoir badiiy qamrovni keng oladi. U jahon miqyosida fikrlaydi. Xulosalari ham shunga yarasha ko'lamdor. Jahon ahlidan yaxshilik ko'rmaganligi uchun qayg'urmaslik lozimligi, o'zi yaxshi bo'lmagan odamdan yaxshilik ko'z tutish kerak emasligi borasidagi xulosalar keyingi baytda zamondan yozg'irish darajasiga yetadi. Holbuki, islomda zamonni yomonlamaslik kerak degan qarash bor:

Gar zamonni nafy qilsam ayb qilma, ey rafiq,

Ko'rmadim hargiz, netayin, bu zamontlin yaxshilig'

ucnun nam zamonaan yuz o ginsnga majbur bo’lgan holatini aks ettirgan. G'azalning keyingi baytlarida bu xulosalar hayotiy dalilla yordamida asoslanib, kuchaytirib boriladi:

Ey ko'ngul, chun yaxshidin ko'rdung, yamonlig' asru ko'p,

Emdi ko'z tutmoq ne, ya'ni har yamondin yaxshilig'.

Bobur ko'nglini mantiqdan kelib chiqib tikrlashga chorlaydi. Yaxshilarga qaraganda yomonlarning juda ham ko'pligini ko'ra turih yomonlardan yaxshilik kutish chindan ham g'alati-da. O'quvch g'azalning davomi ham shu ruhda bo'lishini kutadi. Lekin Bobu shaxsiga ham, shoirligiga ham xos jihat shundaki, u kutilmagan yo'llardan yura oladi. Shu bois keyingi baytdagi:

Bori elg'a yaxshilig' qilg'ilki, mundin yaxshi yo'q,

Kim degaylar: dahr aro qoldi falondin yaxshilig'

tarzidagi chaqiriq kutilmagan bo'lsa-da, Boburga xos bo'lganidai tabiiy ravishda qabul qilinadi. G'azalning maqta'si yana boburona

Yaxshilig' ahli jahondin istama Bobur kibi,

Kim ko'rubtur, ey ko'ngul, ahli jahondin yaxshilig'.

Bobur g'azallari nafaqat mavzu jihatidan, balki ko'proq badii; tarovati nuqtayi nazaridan o'ziga xos va original asarlardir. Shoiminj g'azallari — hajman ixcham. Ko'pincha, besh-olti baytni fashki etadi. To'qqiz baytdan ortiq g'azallari barmoq bilan sanarli. Bi hoi tasvirning quyuq, ruhiyat ifodasining tarang, dramatizmninj kuchli bo'lishiga imkon yaratadi. Shoir g'azallari oson o'qiladi xotiraga yengil ko'chadi.