1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

- ikkinchidan, bolalar opyin jarayonida opz ixtiyorlaridagi narsalarni, opzlarini qiziqtirgan, ammo kattalargagina mansub boplgan narsalarga aylantirib, xohlaganlaricha erkin faoliyatda bopladilar. Bolalarning opyin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda rivojlanishi uchun birdan-bir vositadir. Opyin bolalar hayotida shunday kopp qirrali faoliyatki, unda katgalarga mansub boplgan mehnat ham, turli narsalar haqida tafakkur qilish, xom-xayol surish, dam olish va xushchaqchaqlik jarayonlarining barchasi opyin faoliyatida aniq bopladi. SHuni ham tahkidlab optish kerakki, opyin faqat tashqi muhitdagi narsa hodisalarni bilish vositasigina emas, balki qudratli tarbiya vositasi hamdir. Ijodiy va syujetli opyinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual xususiyatlari ham shakllanadi. Demak, bogpchadagi tahlim-tarbiya ishlarining muvaffaqiyati kopp jihatdan bolalarning opyin faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qila bilishga bogpliqdir. SHunday qilib, opyin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha, bolalar xayolining opzi, opyin davomida yuzaga kelib, rivojlanadigan psixik jarayondir.

SHuni ham tahkidlash joizki, fan-texnika mislsiz rivojlanayotgan hozirgi davrda hayratda qoldiradigan narsalar bolalarga gopyo, bir mophjizadek koprinadi. Natijada ular ham opzlarining turli opyinlari jarayonida opxshatma qilib (yahni, analogik tarzda), har xil xayoliy narsalarni opylab topadilar (uchar ot, odam mashina, gapiradigan daraxt kabilar). Bundan tashqari, bolalarning turli xayoliy narsalarni opylab chiqarishlari yana shuni anglatadi-ki, ular opzlarining har turli opyin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chogpda ehtiyojlarini ham aks ettiradilar.

Bolalarning opyin faoliyatlarida turli xayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlari odamning (shu jumladan, bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va hodisalarni aks ettirish passiv jarayoni emas, balki faol, ijodiy yaratuvchanlik jarayoni ekanligidan dalolat beradi.

Bolalar opyin faoliyatining yana bir xususiyati bu opyin jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollarining koppincha umumiylik xarakteriga ega boplishidir. Buni shunday tushunish kerakki, bola opzining turli-tuman opyinlarida faqat opziga tanish boplgan yolgpiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-harakatlarnigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks etgiradi. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi cheklangan kichik Yoshdagi bolalar (bahzan kichik guruh bolalari ham) opzlarining opyinlarida qonkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar holos. Masalan, (oyisini, dadasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabilarni). Oprta yoki katta bogpcha Yoshidagi bolalarning opyinlarida esa bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega bopla boshlaydi.

Bogpcha Yoshidagi bolalarning opyinlari atrofdagi narsa va hodisalarni bilish quroli boplishi bilan birga, yuksak ijtimoiy ahamiyatga ham ega, opzgacha qilib aytganda, opyin qudratli tarbiya quroli hamdir. Bolalarning opyinlari orqali ularda ijtimoiy foydali, yahni yuksak insoniy hislatlarni tarbiyalash mumkin. Agarda biz bolalarning opyin faoliyatlarini tashqaridan kuzatsak, opyin jarayonida ularning barcha shaxsiy xususiyatlari (xarakteri, kimning nimaga kopproq qiziqishi, qobiliyati, irodasi, temperamenti) yaqkol namoyon boplishini kopramiz. SHuning uchun bolalarning opyin faoliyatlari, ularni individual ravishda oprganish uchun juda qulay vositadir. Kichik maktabgacha Yoshdagi bolalar odatda opzlari yolgpiz opynaydilar. predmetli va qonstruktorli opyinlar orqali bu Yoshdagi bolalar opzlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur hamda harakat layoqatlarini rivojlantiradilar. Syujetli-rolli opyinlarda bolalar, asosan, opzlari har kuni koprayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti-harakatlarini aks ettiradilar. 4-5 Yoshli bolalarning opyini asta-sekinlik bilan jamoa shakliga ega boplib boradi. Bolalarning individual xususiyatlarini, ularning jamoa opyinlari davomida kuzatish qulaydir. Opz opyinlarida bolalar kattalarning predmetlarga munosabatinigina emas, balki kopproq ularning opzaro munosabatlarini ham aks ettiradilar va ularga taqlid etadilar. SHuningdek, jamoa opyinlarida bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poezd» opyinini olaylik. Bunda mashinist, parovozga kopmir yoquvchi, provodniklar, qontrolyor, kassir, stansiya xodimlari va yoplovchilar bopladi. Bolalarning mana shu kabi jamoa opyinlari artistlarning faoliyatiga opxshaydi. CHunki, jamoa opyinidagi har bir bola opz rolini yaxshi ado etishga intilishi bilan birga, opyinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan opzining butun qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Mahlum rollarga boplingan jamoa opyini, bolalardan qathiy qoidalarga bopysunishini va ayrim vazifalarni talab doirasida bajarishni taqozo etadi. SHuning uchun bolalarning bunday jamoa opyinlari psixologik jihatdan katta ahamiyatga ega. CHunki, bunday opyinlar bolalarda irodaviylik, xushmuomalalik, opyin qoidalariga, tartib-intizomga bopysungan va shu kabi boshqa ijobiy hislatlarni tarbiyalaydi va rivojlantiradi.

Katta bogpcha Yoshida syujetli-rolli opyinlar esa opz mavzusining boyligi va xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bu opyinlar jarayonida bolalarda sardorlik xususiyati yuzaga kela boshlaydi, ularda tashkilotchilik kopnikma va malakalari rivojlana boshlaydi.

Maktabgacha Yoshdagi bolalar shugpullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy sanhatning ham ahamiyati juda kattadir. Bolaning tasavvur etish xarakteriga kopra, uning atrof hayotni qanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur xususiyatlariga baho berish mumkin. Katta bogpcha Yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki kechinmalari, ruhiy holatlari, orzu, umid va ehtiyojlarini ham aks ettiradi.

Bu Yoshdagi bolalar rasm chizishga nihoyatda qiziqadilar. Rasm chizish bolalar uchun opyin faoliyatining opziga xos bir shakli boplib hisoblanadi. Bola avvalo koprayotgan narsalarini, keyinchalik esa opzi biladigan, xotirasidagi va opzi opylab topgan narsalarni chizadi.

Katta maktabgacha Yoshdagi bolalar uchun musobaqa juda katta ahamiyatga ega boplib, aynan shunday opyinlarda muvaffaqiyatga erishishga harakat qilish xususiyati shakllanadi va mustahkamlanadi. Bu Yoshdagi bolalarning eng yaxshi daqiqalari musobaqa opyinlaridagi yutish va muvaffaqiyatlaridir. Katta maktabgacha Yoshdagi bolalar uchun musobaqalar juda katta ahamiyatga ega boplib, aynan shunday opyinlarda muvaffaqiyatga erishish motivlari shakllanadi va mustahkamlanadi.

Katta bogpcha Yoshida konstruktorlik opyinlari asta-sekinlik bilan mehnat faoliyatiga aylanib boradi, opyinda bola sodda mehnat kopnikma va malakalarini egallay boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur namunalari rivojlana boradi.

3-7 Yoshli bolalarning psixik rivojlanishida badiiy-ijodiy faoliyat turi boplgan musiqaning ahamiyati ham juda kattadir. Musiqa orqali bolalar ashula aytishga, musiqa ohangiga mos ritmik harakatlar qilishga oprganadilar. 3-7 Yoshli davrida bolalarning asosiy faoliyati quyidagi ketma-ketlikda kechadi: