|
4.4.Maktabgacha Yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishi
Bogpcha Yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga kopra, bu davrni uch bosqichga ajratish mumkin:
birinchi davr - bu 3-4 Yosh oraligpida boplib, bola emotsional jihatdan opz-opzini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bogpliqdir;
ikkinchi davr - bu 4-5 Yoshni tashkil qilib axloqiy opz-opzini
boshqarish;
uchinchi davr esa shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatining shakllanishi bilan xarakterlanadi.
Maktabgacha davrda axloqiy tushunchalar borgan sari qathiylasha boradi. Axloqiy tushunchalar manbai sifatida, ularning tahlim-tarbiyasi bilan shugpullanayotgan kattalar, SHuningdek, tengdoshlari ham boplishi mumkin. Axloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, taqlid qilish jarayonida, SHuningdek, kattalarning ayniqsa, onalarning maqtovi va tanqidlari tahsirida optadi va mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlar bolaning muvaffaqiyatga erishishga boplgan harakatlarining rivojlanishida, SHuningdek, uning shaxsiy hayoti hamda uning kasb tanlashida ahamiyati juda kattadir.
Bogpcha Yoshidagi bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. SHaxsiy muloqot motivlari - bu bolani tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bogpliq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bogpliq boplgan motivlardir. Bu motivlarga asta-sekinlik bilan bilim, kopnikma va malakalarni egallash bilan bogpliq boplgan opqish motivlari qopshiladi. Bu motivlar ilk bolalik davridan boshlanib, yuzaga keladigan bolalarning tabiiy qiziquvchanligi oprnida paydo bopladi. Opzini namoyon qilish motivlari ham bu Yoshda yaqqol namoyon bopladi. Bu motiv, asosan, bolalarning syujetli-rolli opyinlarida asosiy rolni egallashga, boshqalar ustidan rahbarlik qilishga intilishda, musobaqaga kirishishga, nima boplganida ham yutishga harakat qilishlarida koprinadi.
Maktabgacha Yosh davri bolalari uchun kattalar beradigan baho juda muhim. Bolalar birinchi navbatda mahnaviy axloq mehyor va qoidalarini, opz majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga rioya etish, hayvon va narsalar bilan muomala qilish mehyorini egallaydilar. Bunday mehyorlarni egallash bu Yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ularni yaxshi opzlashtirishi uchun syujetli-rolli opyinlar yordam berishi mumkin. Bogpcha Yoshining oxirlariga kelib, koppchilik bolalarda aniq bir axloqiy qarashlar tarkib topadi, SHuningdek, odamlarga munosabat bilan bogpliq boplgan shaxsiy sifatlar jumladan: kishilarga nisbatan diqqat-ehtiborli, mehribon boplish xususiyati ham shakllanadi. Katta Yoshdagi bolalar kopp hollarda opz xatti-harakatlari sabablarini tushuntirib bera oladilar.
3-3,5 Yoshlar oraligpida bolalar opzlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga opz munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat, asosan, ularning opzlariga beradigan yuqori baholari asosida shakllanadi. 4 Yoshli bolalar esa opz imkoniyatlarini real baholay oladilar. Lekin, 4-5 Yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, SHuningdek opzlari haqida mahlum bir xulosani bera olmaydilar. Opz-opzini anglash layoqati katta bogpcha Yoshidan rivojlanib, avval u qanday boplganini va kelajakda qanday boplishini fikrlab koprishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan «Men kichkina paytimda qanday boplgan edim?», «Men katta boplganimda kanday boplaman?» singari savollarida koprinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa qimmatli insoniy fazilatlarga ega boplishiga harakat qiladilar.
Kichik va oprta bogpcha Yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi.U asosan, bolalarning kattalar xarakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. SHu yillardan boshlab, bolada ahamiyatli hisoblangan - iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta bogpcha Yoshida bola atrofidagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga oprgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan muloqotga kirisha olishida, ish bopyicha va shaxsiy munosabatlarini samarali oprnata olishida foyda keltiradi. Bolaning atrofidagi kishilar bilan boplgan munosabatlari, asosida turli xil motivlar yotadi. Bularning hammasi bolaning individualligini tashkil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intellekti, balki axloqiy motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi.
Maktabgacha Yoshdagi bolalar shaxsi rivojlanishining asosiy opzgarishlari, ularning opz shaxsiy sifatlari, layoqatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash, opzini-opzi anglashi kabi hislarning yuzaga kelishi hisoblanadi.
Bu Yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota-onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda ahamiyatlidir.
Bogpcha Yoshidagi bolalarning xayoli asosan, ularning turli-tuman opyin faoliyatlarida opsadi. Biroq, shu narsa diqqatga sazovorki, agar bogpcha Yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati boplmaganda edi, ularning xayoli ham xilma-xil boplmas edi. Bogpcha Yoshidagi bolalarling xayollari turli xil mashgpulotlarda ham opsadi. Masalan, bogpcha Yoshidagi bolalar loydan turli narsalar yasashni, qumdan turli narsalar qurib opynashni va rasm solishni yaxshi kopradilar, Ana shunday mashgpulotlar bolalar xayolining opsishiga faol tahsir qiladi.
Bogpcha Yoshidagi bolalar xayolining opsishiga faol tahsir qiluvchi omillardan yana biri - ertaklardir. Bolalar hayvonlar hakidagi turli ertaklarni eshittanlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan mahlum munosabatlari yuzaga keladi.
Bogpcha Yoshidagi bolalarda yoqimli va yoqimsiz his-tuygpular gpoyat kuchli va juda tez namoyon bopladi. Bu Yoshdagi bolalarning his-tuygpulari kopp jihatdan ularning organik ehtiyojlarining qondirilishi va qondirilmasligi bilan bogpliqdir. Bu ehtiyojlarning qondirilmasligi sababli bolada noxushlik (yoqimsiz), norozilik, iztiroblanish tuygpularini qopzgpaydi.
Katta bogpcha Yoshidagi bolalarning burch hissi - «nima yaxshi-yu», «nima yomon»ligini anglashlari bilan ularning axloqiy tasavvurlari orasida bogpliqlik bor. Katta odamlar tomonidan buyurilgan biron topshiriqni bajarganlarida mamnunlik, shodlik tuygpulari paydo boplsa, biron tartib qoidani buzib qopyganlarida xafalik, tahbi xiralik hissi tugpiladi.
SHuningdek, bogpcha Yoshidagi bolalarda mahnaviy hissiyotlardan oprtoqlik, dopstlik va jamoachilik hislari ham yuzaga kela boshlaydi. Bolaning bogpcha Yoshidagi davrida estetik hissiyotlari ham ancha tez opsadi. Bogpcha Yoshidagi bolalarda estetik hislarning namoyon boplishini, ayniqsa, ularning chiroyli, yangi kiyim-bosh kiyganlarida juda yaqqol koprish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
