1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

- ikkinchidan, bolalar opyin jarayonida opz ixtiyorlaridagi narsalarni, opzlarini qiziqtirgan, ammo kattalargagina mansub boplgan narsalarga aylantirib, xohlaganlaricha erkin faoliyatda bopladilar. Bolalarning opyin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda rivojlanishi uchun birdan-bir vositadir.

Opyin bolalar hayotida shunday kopp qirrali faoliyatki, unda katgalarga mansub boplgan mehnat ham, turli narsalar haqida tafakkur qilish, xom-xayol surish, dam olish va xushchaqchaqlik jarayonlarining barchasi opyin faoliyatida aniq bopladi. SHuni ham tahkidlab optish kerakki, opyin faqat tashqi muhitdagi narsa hodisalarni bilish vositasigina emas, balki qudratli tarbiya vositasi hamdir. Ijodiy va syujetli opyinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual xususiyatlari ham shakllanadi. Demak, bogpchadagi tahlim-tarbiya ishlarining muvaffaqiyati kopp jihatdan bolalarning opyin faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qila bilishga bogpliqdir. SHunday qilib, opyin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha, bolalar xayolining opzi, opyin davomida yuzaga kelib, rivojlanadigan psixik jarayondir. SHuni ham tahkidlash joizki, fan-texnika mislsiz rivojlanayotgan hozirgi davrda hayratda qoldiradigan narsalar bolalarga gopyo, bir mophjizadek koprinadi. Natijada ular ham opzlarining turli opyinlari jarayonida opxshatma qilib (yahni, analogik tarzda), har xil xayoliy narsalarni opylab topadilar (uchar ot, odam mashina, gapiradigan daraxt kabilar). Bundan tashqari, bolalarning turli xayoliy narsalarni opylab chiqarishlari yana shuni anglatadi-ki, ular opzlarining har turli opyin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chogpda ehtiyojlarini ham aks ettiradilar.

Bolalarning opyin faoliyatlarida turli hayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlari odamning (shu jumladan, bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va hodisalarni aks ettirish passiv jarayoni emas, balki faol, ijodiy yaratuvchanlik jarayoni ekanligidan dalolat beradi.

Bolalar opyin faoliyatining yana bir xususiyati bu opyin jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollarining koppincha umumiylik harakteriga ega boplishidir. Buni shunday tushunish kerakki, bola opzining turli-tuman opyinlarida faqat opziga tanish boplgan yolgpiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-harakatlarnigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks ettiradi.

Bu Yoshdagi bolalar opz vaqtining kopp qismini opyin bilan optkazadi, ayniqsa 3 Yoshdan 6-7 Yoshgacha opyinlar ahamiyatli taraqqiyot yoplini bosib optadi: predmetli-boshqaruv va ramziy opyinlardan tortib to qoidali syujetli-rolli opyinlargacha. Bu Yosh davrida barcha opyin turlarini koprish mumkin.

Bu Yosh davri davomida bolalarning quyidagi asosiy faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predmetlar bilan boshqarish opyini, qonstruktiv tipdagi individual predmetli opyin, jamoaviy syujetli-rolli opyinlar, individual va guruhiy ijod, opyin-musobaqa, opyin-muloqot, uy mehnati. Kichik maktabgacha Yoshdagi bolalar asosan predmetlar, turli xil opyinchoqlar bilan yolgpiz opzlari opynaydilar. Opzlarining predmetli va konstruktorli opyinlarida idrok, xotira, tasavvur, tafakkur jarayonlarini, SHuningdek opz harakat qobiliyatlarini takomillashtirib boradilar. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi cheklangan kichik Yoshdagi bolalar (bahzan kichik guruh bolalari ham) opzlarining opyinlarida qonkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar xolos. Masalan, (oyisini, dadasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabilarni). Oprta yoki katta bogpcha Yoshidagi bolalarning opyinlarida esa bunday obrazlar umumiylik harakteriga ega bopla boshlaydi. Sekin-asta oprta maktabgacha davrga borib opyin jamoaviy boplib boradi va unga kopproq bolalar qopshila boshlaydi. Bolalarning individual xususiyatlarini, ularning jamoa opyinlari davomida kuzatish qulaydir. Opz opyinlarida bolalar kattalarning predmetlarga munosabatinigina emas, balki kopproq ularning opzaro munosabatlarini ham aks ettiradilar va ularga taqlid etadilar. SHuningdek, jamoa opyinlarida bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poezd» opyinini olaylik. Bunda mashinist, parovozga kopmir yoquvchi, provodniklar, qontrolyor, kassir, stansiya xodimlari va yoplovchilar bopladi. Bolalarning mana shu kabi jamoa opyinlari artistlarning faoliyatiga opxshaydi. CHunki, jamoa opyinidagi har bir bola opz rolini yaxshi ado etishga intilishi bilan birga, opyinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan opzining butun qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Mahlum rollarga boplingan jamoa opyini, bolalardan qathiy qoidalarga bopysunishini va ayrim vazifalarni talab doirasida bajarishni taqozo etadi. SHuning uchun bolalarning bunday jamoa opyinlari psixologik jihatdan katta ahamiyatga ega. CHunki, bunday opyinlar bolalarda irodaviylik, xushmuomalalik, opyin qoidalariga, tartib-intizomga bopysungan va shu kabi boshqa ijobiy hislatlarni tarbiyalaydi va rivojlantiradi.

Eng asosiysi bu opyinlarda kattalarning predmetli dunyoga nisbatan xulq-atvori takrorlanmaydi, odamlar orasidagi munosabatlarga, xususan – rollariga imitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalar ushbu munosabatlar asosida quriladigan rollarni va qoidalarni ajratadilar, opyinda unga amal qilinishini qattiq nazorat qiladilar va opzlari ham ularga rioya qilishga harakat qiladilar. Bolalarning syujetli-rolli opyinlari turli mavzularda boplib, bolalar ular bilan hayotiy tajribasiga muvofiq yaxshi tanishdir. Bolalar tarafidan opyinda qayta ijro etiladigan rollar –oilaviy (ona, ota, buvi, buva, opgpil, qiz va h.k) yoki tarbiyaviy (enaga, bogpchadagi tarbiyachi,) yoki ertak qahramonlari (bopri, ayiq, tulki, quyon, echki,) yoki kasbiy (shifokor, komandir, uchuvchi). Rollarni ijro etuvchilar kattalar yoki bolalar yoki ularni oprnini bosuvchi opyinchoqlar, qopgpirchoqlar boplishi mumkin.

Ushbu Yosh davri taraqqiyot uchun zarur boplgan ikkita faoliyat turining boshlanishi bilan bogplangan: mehnat va opqish. Bu Yoshdagi bolalarning opyin, mehnat va opqishni opzlashtirishlarini ketma-ketligi bosqichini aniqlash mumkin, bunda maktabgacha Yosh davri tahlil maqsadida shartli ravishda 3 ta davrga boplinadi: kichik maktabgacha Yosh davri (3-4 Yosh), oprta maktabgacha Yosh davri (4-5 Yosh) va katta maktabgacha Yosh davri (5-6 Yosh). Ushbu boplish Yosh davrlari psixologiyasida bolalarning psixologiyasi va xulq-atvoridagi jadal va sifatiy opzgarishlarni qayd etish uchun optkaziladi.

Kichik maktabgacha Yoshdagilar hali, qoidaga muvofiq, yolgpiz opynaydilar. Opzlarining predmetli va qonstruktorli opyinlarida idrok, xotira, tasavvur, tafakkur va harakat qobiliyatlarini takomillashtirib boradilar. Ushbu Yoshdagi bolalar syujetli-rolli opyinlarida odatda kundalik hayotlarida kuzatadigan kattalarning harakatlarini qayta namoyon etadilar.

Sekin-asta oprta maktabgacha davrga borib opyin birgalikda boplib boradi va unga kopproq bolalar qopshila boshlaydi. Eng asosiysi bu opyinlarda kattalarning predmetli dunyoga nisbatan xulq-atvori takrorlanmaydi, odamlar orasidagi munosabatlarga, xususan – rollilariga imitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalar ushbu munosabatlarda quriladigan rollarni va qoidalarni ajratadilar, opyinda unga amal qilinishini qattiq nazorat qiladilar va opzlari ham ularga rioya qilishga harakat qiladilar. Syujetli-rolli bolalar opyinlari turli mavzularda boplib, bolalar ular bilan hayotiy tajribasiga muvofiq yaxshi tanishdir. Bolalar tarafidan opyinda qayta ijro etiladigan rollar – bu qoidaga muvofiq, oilaviy rollar (ona, ota, buvi, buva, opgpil, qiz va h.k) yoki tarbiyaviy (enaga, bogpchadagi tarbiyachi) yoki ertaknamo (echkicha, bopri, quyon, ilon) yoki kasbiy (shifokor, komandir, uchuvchi). Rollarni ijro etuvchilar odamlar, kattalar yoki bolalar, yoki ularni oprnini bosuvchi opyinchoqlar, qopgpirchoqlar boplishi mumkin.

Oprta va katta maktabgacha Yosh davrida syujetli-rolli opyinlar rivojlanadi, biroq kichik maktabgacha Yosh davridan opyinlarga kiritiladigan va amalga oshiriladigan mavzulari, rollari, opyin harakatlarining qoidalari bilan katta turli-tumanligi bilan farqlanadi. Tabiiy xarakterdagi koppgina predmetlar shartlilariga almashtiriladi va ramzli opyin boshlanadi. Masalan, oddiy kubik opyindan va unga ajratilgan roldan qathiy nazar ramziy mahnoda mebellar va mashinalarni, odamlar va hayvonlarni namoyish etadi.

Opyinlarda asosiy rol qoidalarga rioya qilishga va munosabatlarga, masalan, subordinatsiyaga ajratiladi. Bunda birinchi marotaba liderlik paydo bopladi, bolalarda tashkilotchilik kopnikma va malakalari rivojlanadi.

SHu bilan bir qatorda opyinli individual faoliyatning ramziy shakllaridan yana biri rasm chizishdir. Unga sekin-asta kopproq tasavvur, xayol va tafakkur qopshilib boradi. Bola koprganlarini tasvirlashdan vaqti bilan bilganlarini, xotirasidagi va opzi opylab topganlarini chiza boshlaydi. Opyin-musobaqalar alohida sinfga ajratiladi, unda yutuq va gpoliblik bolalarni juda jalb qiladi. Taxmin qilinishicha, aynan shunday opyinlarda muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi shakllanadi va mustahkamlanadi.

Katta maktabgacha Yosh davrida qonstruktorlik opyini mehnat faoliyatiga aylana boshlaydi, opyin jarayonida bola turmushda zarur boplgan nimanidir yasaydi, yaratadi, quradi. Bolalar bunday opyinlarda oddiy mehnat kopnikma va malakalarini egallaydilar, ularda amaliy tafakkur faol rivojlanadi. Bola opyinda kopplab uy-ropzgpor asboblari va predmetlaridan foydalanishni oprganadi. Unda opz xatti-harakatlarini rejalashtirish qobiliyati paydo bopladi va rivojlanadi, kopp harakatlari va aqliy operatsiyalari, tasavvur va xayoli takomillashadi.

Bu Yosh davridagi bolalar ijodiy faoliyatdan tasviriy sanhat ayniqsa, rasm chizishni yaxshi kopradilar. Bolaning nimani va qanday ifodalashiga qarab, uning atrof olamdagi voqelikni qanday idrok qilishi, xotirasi, xayoli va tafakkurining opziga xosligi haqida mushohaza qilish mumkin. Rasmlar orqali bolalar tashqi olamdan olayotgan tassurotlari va bilimlarini etkazishga harakat qiladilar. Rasmlar bolaning jismoniy va psixologik holatiga kopra opzgarishi mumkin. (kasallik, kayfiyat). Aniqlanishicha, kasal bolalar chizgan rasmlar sogplomlarnikidan koppgina jihatlari bilan farq qiladi.

Maktabgacha Yosh davri badiiy-ijodiy faoliyatida musiqa muhim ahamiyatga ega. Bolalarga musiqiy asarlarni tinglash, musiqiy qatorlarni va tovushlarni turli asboblarda takrorlash quvonch bagpishlaydi. Bu Yosh davrida birinchi marotaba musiqa bilan jiddiy shugpullanishga qiziqish paydo bopladi, u keyinchalik haqiqiy qiziqishga aylanishi va musiqiy qobiliyatni rivojlanishiga yordam beradi. Bolalar qopshiq aytishga, musiqa ostida turli ritmik, raqs harakatlarini bajarishga oprganadilar. Qopshiq aytish musiqani anglash va vokal qobiliyatlarni rivojlantiradi.

Hech bir Yosh davri ushbu Yosh davridagidek shaxslararo hamkorlikning turli shakllarini talab qilmaydi, chunki u bola shaxsining turli jihatlarini rivojlanishi zarurati bilan bogpliq. Bu tengdoshlari, kattalar bilan hamkorlik, opyinlar, muloqot va birgalikdagi mehnatdir. Bu Yosh davri davomida bolalarning quyidagi asosiy faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predmetlar bilan boshqarish opyini, qonstruktiv tipdagi individual predmetli opyin, jamoaviy syujetli-rolli opyinlar, individual va guruhiy ijod, opyin-musobaqa, opyin-muloqot, uy mehnati. Maktabga chiqishdan bir yoki ikki yil avval ularga opquv faoliyati qopshiladi va 5-6 Yoshli bola eng kamida faoliyatning 7-8 turiga tortiladi, ularning har biri bolani opziga xos ravishda intellektual va axloqan rivojlantiradi.

Bogpcha Yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida ular bilan bevosita amaliy munosobatda boplishga intiladi. Bu oprinda shu narsa xarakterliki, bola bilishga tashnaligidan atrofdagi opzining haddi sigpadigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub boplgan, opzining kuchi ham etmaydigan, haddi sigpmaydigan narsalar bilan ham amaliy munosabatda boplishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani yoki tramvayni opzi haydagisi, xaqiqiy otga minib yurgisi, uchuvchi boplib, samolyotda uchgisi va rostakam militsioner boplgisi keladi. Tabiiyki bola opzidagi bunday ehtiyojlarning birontasini ham haqiqiy yopl bilan qondira olmaydi. Bu oprinda savol tugpiladi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turli ehtiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari oprtasidagi qarama-qarshilik qanday yopl bilan hal qilinadi? Bu qarama-qarshilik faqatgina birgina faoliyat orqali, yahni, bolaning opyin faoliyati orqaligina hal qilinishi mumkin. Buni quyidagicha izohlab berish mumkin:

- birinchidan, bolalarning opyin faoliyati qandaydir moddiy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyat emas. SHuning uchun bolalarni opyinga undovchi sabab (motiv) kelib chiqadigan natija bilan emas, balki shu opyin jarayonidagi turli harakatlarning mazmuniga bogpliqdir;