1 Jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni nimada Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining o’rni

Oliy ma'lumot

ko'proq ega 1 million, Ukrainada oliy ta'limning talaba muassasalari dunyodagi eng katta biri bo'lishi hisoblaydi tizimini shakllantirish. Ukrainada Agar universitetlarda oliy ta'lim olish mumkin (akademiyalar, institutlari) 3-4th darajada akkreditatsiyadan. so'ng 4 Agar Bakalavriat olishingiz mumkin o'rganish yil, 5 yil mutaxassislar uchun, besh yarim yoki 6 yil Masters darajasi. Barcha sanab daraja orasida mutaxassisi eng mashhur.

Oliy ta'lim kursi ishga joylashtirish ichiga oladi, talabalar tajriba orttirish imkoniyatiga ega qachon. qozongan malakasini Recognition davlat ustuvor hisoblanadi. universitet talabalari muvaffaqiyatli tugatgan holda olish. Diplom qat'i nazar, mol-mulkni nima shakli uni anglatadi. belgilari bilan mavzu ro'yxati nusxa diplom ilova qilinadi. davlat malakasini standartlarga muvofiqligini kafolatlaydi da, Ish beruvchi qanday universitet nufuzli hisobga oladi is.Today, Agar ta'lim olish mumkin 290 universitetlar, akkreditatsiya 3-4th darajasini Ukraina akademiyalari va institutlari. Ular orasida bor 220 davlat muassasalari, 70- bo'lmagan davlat.

Xalqaro Talabalar

Xalqaro talabalar universitet o'z oliy ta'lim olish, akademiyalar va institutlari faqat akkreditatsiyadan emas, balki bir bor maxsus litsenziya xorijiy talabalarga o'rgatish. Barcha universitetlar Ukraina Qabul markazi ro'yxati litsenziya ega. Ukraina ta'lim vazirligi va Fanlar ta'lim xizmatlari sifati xorijiy talabalar uchun amalga qiladir.

55 Angliya taraqqiyotida ta’limda pedagogika qanday ahamiyat kasb etgan

Angliya – Buyuk Britaniyaning ma’muriy-siyosiy qismi, uning tarixiy o‘zagi. Buyuk Britaniya o.ning janubiy va o‘rta hududida joylashgan. Germaniyada yashagan va 5 – 6-asrlarda Yevropa qit’asidan orolga ko‘chib borgan angllar qabilasidan Angliya nomi kelib chiqqan. Keng ma’noda ko‘pincha Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qo‘shma qirolligini Angliya deb ataydilar. Maydoni 131 ming km², aholisi – 50 mln. kishiga yaqin (1999). Buyuk Britaniya butun maydonining 54% va aholisining 80%dan ko‘prog‘i. Angliya 39 graflik, 6 metropoliya grafligi va katta Londonga bo‘linadi. Londonning alohida boshqaruv tizimi bor: uning 28 okrugidan har birida kengash mavjud. Londondagi ijroiya hokimiyatini lord-mer amalga oshiradi. Angliya – iqtisodiy jihatdan Buyuk Britaniyaning eng rivoj-langan bo‘lagi. Mamlakatning an’anaviy sanoat tarmoqlari: konchilik (toshko‘mir, temir ruda), kora metallurgiya, metallsozlik, kimyo, to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati asosiy markazlari shu yerda joylashgan. Mashinasozlik (avtomobilsozlik, aviasozlik, stanoksozlik, asbobsozlik), elektr va radiotexnika, atom sanoati ham yaxshigina rivojlangan. Angliyada mamlakatning eng katta sanoat markazlari: London, Birmingem, Liverpul va boshqa joylashgan. Buyuk Britaniya jami ekinzorlarining salkam 70% Angliyaga to‘g‘ri keladi. U sut chorvachiligi, sabzavotchilik va bog‘dorchilikning asosiy maskani hamdir. Angliyada transport tarmog‘i qalin, uning portlari (London, Liverpul, Sautxempton va boshqalar) orqali mamlakat yuk aylanmasining 80%dan ko‘prog‘i o‘tadi. Yana qarang Buyuk Britaniya

Angliyada ilmiy va texnologik inqilob, uning rivojlanishi uchun eng unumdor zamin qabul nega tushunish uchun, hikoya bir oz chuqurroq kerak. 19 asr Angliya kapitalizmning paydo bo'lishi uchun shart-sharoitlar yaratish, birinchi mamlakatni uchrashdi haqiqatdir. emas, balki mutlaq va konstitutsiyaviy monarxiya - kech 17 asrda burjua inqilobi mamlakati yangi siyosiy tizim berdi. yangi farovon qudrati bilan ham, davlat siyosati va iqtisodiy rivojlantirish ruxsat, deb qilingan. Shu asosda, Machinization inson mehnat va g'oyasi binobarin,

1837 yilda u Koroleva Viktoriya taxtiga ko'tarildi. uning hukmronligi vaqti mamlakat "oltin davr" hisoblanadi. Angliya tashqi siyosatini xarakterlanadi nisbiy tinch, yakuniy iqtisodiy rivojlanishiga zich berdi. 19 asrning o'rtalariga natijasida u Yevropada eng kuchli va boy imperiyasi edi. U jahon siyosiy maydonida o'z talablarini qo'ymoqda va uning ulanish uchun foydali barpo mumkin. 1841-yilda u birinchi safar, bir malika qildi qaysi temir yo'l ochildi. Ko'pchilik Britaniya hali Angliya tarixida ma'lum Viktoriya, eng yaxshi vaqt, Shohligi ishonaman. ko'plab mamlakatlarda chuqur izlari qoldirib 19 asr, orol xalqining bir baraka bo'lib chiqdi. Lekin siyosiy va iqtisodiy muvaffaqiyatlar ko'ra, ehtimol, yanada, Britaniya, uning sub'ektlari soldik deb malikaning axloq faxrlanamiz. Angliyada Qurilish davrning xususiyatlari uzoq bir bo'ldi matal. negadir inson tabiati jismoniy tomoni bilan bog'liq edi, bu safar har bir narsa emas, balki faqat yashirin, balki faol qoralardi. Qattiq axloq qonunlari to'la itoat qilishni talab, va ularning buzilishi qattiq jazoladi. hatto bema'ni keldilar: qadimiy haykallar Angliya ko'rgazma kelgan choqda, ular modomiki hamma avratlari bir anjir barg bilan qoplangan emas, deb duchor emas. Ichimlik ayollar to'liq qulligidan qadar, tashvishli edi. Ular bir erkak konvoy holda sayohat uchun ruxsat yo'q siyosiy maqolalari bilan gazeta o'qishga ruxsat yo'q edi. eng katta qiymati nikoh va oila, ajralish yoki bir jinoyat sifatida faqat namoyish kufrga sifatida qabul qilindi. mehnat xarajatlarini va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish uchun, albatta, bir haqiqatni bo'lish imkoniga ega bo'ldi. Natijada, jahon bozorida bu hali ishlab chiqarishda hukmron bo'lgan o'sha mamlakatlarning yaxshi va arzon mahsulotlar edi Britaniya tovarlar, g'arq bo'lgan edi.

56 Djon Lokkning pedagogik qarashlari mohiyati nima

John Locke (29-avgust 1632 – 28-oktabr 1704), Ingliz faylasufi, hamda liberalizm asoschisi. Asosiy falsafiy asari "Inson aqli toʻgʻrisida tajriba" (1690) inson bilimlarining kelib chiqishi, turlari va imkoniyatlarini tahlil qilishga bagʻishlangan. Locke "tugʻma gʻoyalar" va axloq tamoyillari haqidagi nazariyalarni tanqid qilib, barcha gʻoyalar 2 asosiy manba – tashqi tajriba (sezgi) va ichki tajriba (refleksiya) dan kelib chiqadi, deydi. Locke taʼlimotiga koʻra, tashqi tajribaning manbai sezgi aʼzolarimizga taʼsir etuvchi obektiv reallik, ichki tajribaning manbai esa kishining ichki hissi va kechinmalaridir. Locke oʻzining davlat haqidagi taʼlimotida davlat faoliyati eng zaruriy narsalar bilan cheklanishi va xalq, suvereniteti asosidagi konstitutsiyaviy hukumat boʻlishi lozim, deb hisobladi. Bu hukumat barcha uchun ozodlik va teng huquqlilikni kafolatlashi kerak. Shuningdek, hokimiyat boʻlinishi lozim. Locke axloqiy qarashlarida sensualistik asoslarga tayandi. Pedagogikaga oid "Tarbiya haqida baʼzi fikrlar" (1693) asarida tashqi muhitning tarbiyaga hal etuvchi taʼsirini taʼkidladi. Diniy mutaassiblikka qarshi chiqib, din erkinligiga daʼvat etdi. Diniy bagʻrikenglikka toʻrt maktubini bagʻishlagan boʻlib, ushbu maktublar 1689, 1690, 1692 va 1706-yillarda nashr etilgan). Locke'ning ijtimoiy-siyosiy konsepsiyasi tabiiy huquq va ijtimoiy shartnoma nazariyasiga tayanadi. U assotsiativ psixologiyaning asoschisi. Locke'ning gʻoyalari Yevropa falsafiy va ijtimoiy-siyosiy tafakkuri tarixida katta rol oʻynadi.

57 Fransiya ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotida maktab va pedagogik ta’limot ahamiyati qanday bo‘lgan

Eng qad. adabiyot namunalari 9-asrning 2yarmiga toʻgʻri keladi. Ular, asosan, diniy mavzuda boʻlgan (mas, "Avliyo Yevlaliya haqida kantilena"). 10—11-asrlarda birinchi epik afsonalar paydo boʻlgan. "Roland haqida qoʻshiq" asari Buyuk Karl nomi bilan bogʻliq. "Russilonli Jirar" asari ham oʻsha davrga mansub. Epik afsonalar 11-asrdan 13-asrgacha yozib kelingan. Bu davrning mashhur yozuvchilari: Gas Bryule va shampanlik Tibo (1201—53). 12-asr oʻrtalaridan ritsarlik romanlari paydo boʻla boshladi. Dastlabki romanlar tarixiy afsonalarning qayta ishlanishi maqsulidir. Ularga Benua de SentMoraning "Aleksandr haqida roman", "Fiva haqida roman", "Eney", "Troya haqida roman" (barchasi 1140—65 yillarda yaratilgan), Kretyen de Truaning (taxminan IZO—taxminan 1191) "Erek va Enida", "Iveyn", "Perseval" va boshqa romanlari kiradi. 12-asrning oxirlarida"Tristan va Izolda" afsonasi, "Fluar va Blansheflor", "Okassen va Nikolet" kabi sevgi romanlari yozilgan. 14—15-asrlar Fransiya adabiyoti uchun oʻtish davri hisoblanadi. Oʻsha davrning mashhur yozuvchilari Gilom de Masho (taxminan 1300—77), Estash Deshan (taxminan 1346— taxminan 1407), Kristina Pizanskaya (1363—taxminan 1431), Alen Shartye (1385— taxminan 1434), orleanlik Karl (1394—1465)lar oʻz asarlarida davr ruhiyatini — 1337—1453 yilgi 100 yillik urush fojeasini aks ettirdilar.

15-asr oxirlarida Fransiyada uygʻonish davri boshlandi. Italiya bilan aloqalar kuchaydi, matbaa rivojlandi, antik va gumanitar fanlarga qiziqish ortdi. Uygʻonish davri adabiyotining Fransiyadagi yirik vakili Fransiya Rable (1494—1553) "Gargantyua va Pantagryuel" asari bilan mashhur boʻldi. 16-asr 1yarmida Fransiya lirikasi italyan neopetrarkizmi taʼsiri ostiga tushib qoldi va asr oʻrtalariga kelib, fransuz adabiyotida islohot oʻtkazildi. "Pleyada" deb nomlangan fransuz sheʼriy maktab shoirlari adabiyetda gumanizm gʻoyalarini olgʻa surdi, uni yangi shakllar (sonet, oda, epik asar va boshqalar) bilan boyitdi. Bu esa milliy adabiy tilning shaklanishiga olib keldi. "Pleyada" sheʼriy maktabining mashhur shoirlari P. de Ronsar (152485), J. Dyu Belle (1522— 60), R. Bello (152877), E. Jodel (1532—73) va boshqadir. 16-asrning oxirida shoirlar T. A. d’Obinye (1552— 1630), J. Voklen de la Frene (1535— 1606), F. Deport (1546—1606) "Pleyada"ning ijobiy uslublari kridalariga amal qilgan holda barokko unsurlarini ham qoʻlladilar. 17-asr boshida fransuz adabiyoti realistik, klassik va barokko janrlarining qayta ishlanishi kabi jarayonni boshdan kechirdi. Klassitsizm estetikasi J. Shaplen (15951674), K. Vojl (15851650), G. de Balzak (1597—1654), F. d’Obinyak (1604—76) nazariy asarlarida aks etdi. 1635 yil tashkil topgan Fransiya akademiyasi faoliyati va R. Dekart (1596— 1650)ning ratsionalistik falsafasi klassitsizm doktrinasining shakllanishiga olib keldi. Klassitsizm teatrning tragediya janriga koʻproq taʼsir oʻtkazdi. Klassitsizm komediyasining asoschisi va uning buyuk vakili Molyer hisoblanadi. U oʻzining "Tartyuf", "Mizantrop", "Xasis", "Don Juan" va boshqa asarlarida jamiyatning salbiy tomonlarini, aristokratiyaning munofikligini, tekinxoʻrligini zoʻr isteʼdod bilan aks ettirdi. Jan de Lafonten masallari jaxrn adabiyotida masal janri rivojiga samarali taʼsir kursatdi.

58 Jan Jak Russoning pedagogik qarashlarining nazariy va amaliy ahamiyati nimada

RUSSO (Rousseam) Jan Jak (1712.28.6, Jeneva — 1778.2.7, Ermenonvil, Parij yaqinida) — fransuz faylasufmaʼrifatparvari, yozuvchisi, kompozitori. Fransuz sentimentayaizmining yirik vakili. Malay, xattot, murabbiy, musiqa oʻqituvchisi va boshqa ishlarda ishlagan. Parijda D. Didro rahbarligida tayyorlangan ensiklopediyaga musiqaga oid maqolalar yozgan. 1741 yilgacha Shveysariyada yashagan, keyin Parijga ketgan 1762 y. "Emil, yaʼni Tarbiya toʻgʻrisida" nomli pedagogik romani va "Ijtimoiy shartnoma toʻgʻrisida" siyosiy risolasi chop etilgach, dindorlar tomonidan taqibga olingan R. Fransiyani tark etgan. 1770 y. u yana Parijga qaytib kelib notalarni koʻchirish bilan shugʻullangan. "Fanlar va sanʼatlar haqida mulohazalar" (1750) asarida tengsizlik va zulmga asoslangan oʻz davridagi tamaddunni tanqid qilib, uning oʻrniga "tabiiy holat"ni qoʻygan. Uning gʻoyalari keyinchalik "Odamlar orasida tengsizlikning kelib chiqishi va asoslari haqida mulohaza" (1755) asarida oʻz ifodasini topgan. "Ijtimoiy shartnoma toʻgʻrisida" risolasida (1762) ideal jamiyat manzarasini tasvirlagan. R. ingliz parlamentarizmini qoralab, xalq suverenitetini, xalq hokimiyatini himoya qilgan. Ped. masalalariga bagʻishlangan "Emil, yaʼni Tarbiya haqida" (1762) asarida sxolastik taʼlim va tarbiya usullarini tanqid qilgan, maktabning eng birinchi vazifasi haqiqiy inson va fuqaroni tarbiyalashdir deb uqtirgan. Bolalarda mustaqil fikrlash tarafdori boʻlgan. R.ning asarlari ("Harbiy asirlar", 1743; "Yuliya, yaʼni Yangi Eloiza", 1761; "Iqror", 1766—69; "Yolgʻiz xayolparastning sayri", 1777—78 va boshqalar) Yevropa adabiyotida psixologizmning vujudga kelishiga sabab boʻlgan. Sheʼrlar, dostonlar, operalar ("Kishloqlik jodugar", 1752—53) yozgan, bir pardali lirik sahna asari "Pigmalion" — melodramaning ilk namunasi hisoblanadi. R. gʻoyalari koʻpgina mamlakatlar ijtimoiy tafakkuriga va adabiyotiga taʼsir koʻrsatgan

59 Germaniyaning ijtimoiy, madaniy taraqqiyotida maktab va amaliy ahamiyati qanday

Konstitutsiyaga binoan davlat maorif tizimini umumiy nazorat qilish huquqini oʻzida saqlab qoladi. Har bir yerda maorif masalalari bilan shugʻullanuvchi vazirlik bor. 6 yoshdan 18 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun taʼlim majburiy. Oʻqish muddati — 12 yil Jumladan, bolalar toʻla oʻquv haftasi dasturi boʻyicha maktabda 9 yil, soʻnfa toʻliqsiz oʻquv haftasi dasturi boʻyicha hunartexnika bilim yurtida 3 yil oʻqiydi. Maktablar bir necha bosqichga boʻlinadi: boshlangʻich bosqich — 1—4 sinflar (baʼzi yerlarda 1—6 sinflar). Soʻng oʻquvchilar umumiy taʼlim maktabining uch toifasiga ajratiladi; keyinchalik hunar taʼlimi olish huquqini beradigan asosiy maktab (5—6 yil), kasbkor yoʻnalishidagi toʻliqsiz oʻrta taʼlim huquqini va oʻrta hunar-texnika oʻquv yurtiga kirish va uni bitirgach, texnika oliy oʻquv yurtiga kirish huquqini beradigan real maktab; toʻliq oʻrta maʼlumot beradigan va universitet hamda oliy oʻquv yurtlariga kirish huquqini beradigan gimnaziya. Umumiy taʼlim beradigan maktabning yangi toifasi — umumiy maktab ham mavjud. Unda bolalar 5sinfdan 10-sinfgacha oʻqiydi. Baʼzi umumiy maktablarda gimnaziyalarning yuqori sinflari tarzida tashkil etilgan yuqori sinflar bor. Aqli zaif va nogiron bolalar uchun maxsus maktablar bor. Ularga ham majburiy taʼlim joriy etilgan.

Hunar-texnika taʼlimi tizimida hunar maktablari, texnika va muhandislik bilim yurtlari, turli ixtisoslikdagi oʻrta maxsus taʼlim maktablari hamda maxsus oliy maktablar bor. Oliy taʼlim tizimiga universitetlar, oliy oʻquv yurtlari, oliy badiiy maktablar, texnika maktablari va boshqalar kiradi. Ularda oʻqish pulli. Eng yirik va qadimgi oliy oʻquv yurtlari: Geydelberg, Leypsig, Rostok, Berlin universitetlari. 1960-yildan keyin yana 20 ta universitet tashkil etildi. Ularning yonida texnika oliy bilim yurtlari va pedagogika institutlari mavjud. Maxsus oliy oʻquv yurtlari oliy taʼlimning eng yosh va hammaga manzur toifasi hisoblanadi. Ulardagi taʼlim ayniqsa muhandislik, iqtisodiyot, ijtimoiy taʼminot, dizayn va qishloq xoʻjaligi sohalarida koʻproq amaliy tarzda olib boriladi. Germaniyada har yili 10 mln. fuqaro bilim saviyasini oshirish imkoniyatiga ega. Malaka oshirishning eng yaxshi va samarali shakli xalq universitetlaridir. Germaniyada 11 ta mintaqalararo iqtisodiyot oʻquv markazi va 30 ta malaka oshirish instituti mavjud. Yirik firmalar oʻz xodimlari uchun alohida kurslar tashkil etadi.

Mamlakatdagi ilmiy tadqiqot ishlari oliy oʻquv yurtlarida, davlat va xususiy ilmiy tadqiqot muassasalarida va iqtisodiyot ilmiy tadqiqot boʻlimlarida olib boriladi. Tadqiqotlarda Dyusseldorf, Gyottingen, Geydelberg, Leypsig, Mayns va Myunxenda joylashadi Fanlar akademiyasilari va 1992-yil qayta tashkil etilgan Berlin-Brandenburg badiiy akademiyasi oliy oʻquv yurtlari bilan uzviy hamkorlik qiladi. Mamlakatda 60 dan ortiq ilmiy muassasa va ularning filiallari mavjud. „21-asr texnologiyalari“ deb atalgan ishlardan tashqari, jumladan, transport, ekologiya, sogʻliqni saqlash, informatika, shuningdek mayda va oʻrta korxonalarni qoʻllab-quvvatlash sohalarida tadqiqotlar olib boriladi.

Germaniyada 3 mingdan koʻproq muzey bor. Yerlar, shaharlar, uyushmalarning muzeylari, oʻlkashunoslik va xususiy muzeylar, ibodatxonalar, qasrlar, saroylardagi muzeylar, ochiq havo ostidagi muzeylar shular jumlasiga kiradi. Eng yirik muzeylari: Axendagi sobor xazinasi, Yangi galereya, Berlindagi „Prussiya madaniy bisoti“ davlat muzeyi, Bonndagi shahar sanʼat asarlari majmuasi, Drezdendagi Eski va Yangi ustalarning rasmlar galereyasi, „Kuk gumbaz“, Essendagi „Folkvang“ muzeyi kabi sanʼat muzeylari, Bonndagi Reyn viloyat muzeyi, Kyolndagi Rim-Germaniya muzeyi, Myunxendagi Bavariya milliy muzeyi kabi madaniytarixiy muzeylar, Berlin, Frankfurtmayn, Gyottingen, Hamburg, Kil, Kyoln, Lyubeke, Myunxen va Shtutgartdagi etnografiya muzeylari va boshqalar. Yirik kutubxonalari: Myunxendagi Bavariya davlat kutubxonasi (6 mln.dan ortiq asar saqlanadi). „Prussiya madaniy bisoti“ning Berlindagi davlat kutubxonasi (4 mln. asar), Kyolndagi Markaziy kutubxona, Volfenbyuttedsagi gersog Avgust nomidagi kutubxona (660 mingdan ortiq asar) va boshqalar.

60 Deni Didro, Iosann Genrix Pestalosining pedagogik ta’limoti mohiyati nimada

Deni Didro (Diderot) (1713.5.10, Langr — 1784.31.7, Parij) — fransuz faylasufi, yozuvchisi, maʼrifat-parvari. 1751—80 y.larda "Ensiklopediya yoki fan, sanʼat va kasb-hunarlarning izohli lugʻati" (1—35-jildlar)ning asoschisi va muharriri. Falsafiy va badiiy asarlar yaratdi. "Koʻrlar haqida koʻzi ochiqlarga oʻgitnoma" (1749), "Tabiatni tushuntirishga oid fikrlar" (1754), "D’Alamber tushi" (1769), "Materiya va harakatning falsafiy prinsiplari" (1770) asarlarida maʼrifatli monarxiya tarafdori boʻlgani uchun absolyutizmni, xristian dini va cherkovini ayovsiz tanqid qildi, sensualizmga tayangan holda materialistik gʻoyalarni himoya etdi. D. barcha mavjudotga materiyaning turli shakllari sifatida qaradi. Uning fikricha, materiya sifat jihatdan turlicha, unda oʻz-oʻzidan harakat, rivojlanish mavjud. D.ning adabiyotdagi roli realizm uchun kurashi bilan belgilanib ("Fatalist Jak va uning xoʻjayini" romani, 1773; "Rohiba" qissasi, 1760), uning bu kurashi tasviriy sanʼat haqidagi ("Salonlar", 1759—81) va teatr toʻgʻrisidagi ("Aktyor toʻgʻrisida paradoks", 1773—78) tanqidiy asarlarida ham ifodalangan. D. xalq taʼlimi toʻgʻrisidagi asarlarida ped.ning juda koʻp muammolarini (xalq taʼlimi tizimi, oʻqitish uslublari va h. k.) bayon etgan. U xalq taʼlimining davlat tizimi loyihasini tuzgan, yoppasiga bepul boshlangʻich taʼlim qoidalarini, taʼlim hamma tabaqa uchun bir xil boʻlishini himoya qilgan. Nochorlarning bolalariga davlat tomonidan moddiy yordam koʻrsatilishi zarur, deb hisoblagan. Fizika-mat, va tabiiy fanlar muhimligini uqtirgan. Yaxshi dareliklar tuzish, bu ishga yirik olimlarni jalb qilish haqida yozgan. Oʻrta maktablarda yiliga 4 marta ochiq imtihonlar oʻtkazish, oʻqituvchilikka tanlov eʼlon qilishni maqsadga muvofiq deb bilgan.

61 Adolof Disterbergning pedagogik ta’limoti nimada

62 Pyotr I davrida Rossiyada maktab va pedagogika, M.V. Lomonosovning marifatparvarlik faoliyati va pedagogik qarashlari ahamiyati nimada

63 K. D. Ushinskiyning pedagogika fani taraqqiyotiga qo‘shga hissasi nimada

Konstantin Dmitriyevich Ushinskiy [1824.19.2(2.3), Tula 1870.22.12 (1871.3.1), Odessa, Kiyevda dafn etilgan] — rus klassik pedagogi, Rossiyada ilmiy pedagogika va xalq maktabi asoschisi. Moskva universitetining yuridik fakultetini tugatgan (1844). Rossiyadagi turli maorif shoxobchalarida, jurnallarda ishlagan.

Ushinskiy pedagogik sistemasining negizi taʼlim va oʻqitish tizimida demokratlashtirishni talab qilishdan iborat boʻlgan. U birinchi boʻlib, pedagogika tarbiyaning ilmiy nazariyasi, degan fikrni ilgari surgan va buni isbot etgan. Ushinskiy pedagogika nazariyasining asosini tarbiyaning xalqchillik gʻoyasi — tarixiy jarayonda mehnatkash xalqning yaratuvchilik kuchini eʼtirof etish tashkil qilgan. Ushinskiy pedagogikani keng maʼnoda bir fan, tor maʼnoda tarbiya sanʼati deb hisoblagan. Ushinskiy tarbiyani shaxsni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy shakllantirishga qaratilgan yaxlit jarayon deb bilgan va bunda axloqiy tarbiya asosiy oʻrinni egallashi lozim deb hisoblagan. Maktabda oʻquvchilar mehnatiga taʼlim va tarbiyaning muhim omillaridan biri sifatida qaragan. Ushinskiy ning axloq va axloqiy tarbiya toʻgʻrisidagi qarashlarida xalqchillik gʻoyalari aks etgan. Ushinskiy yaxlit didaktik tizimni ishlab chiqqan. Unda taʼlim mazmunini tanlash hamda uni bolalarning yosh xususiyatlariga moslashtirish masalalari ochib berilgan. Ushinskiy oʻqitishning psixofizik tabiatini tadqiq etdi, diqqat, qiziqish, xotira, xayol, hissiyot, tafakkur kabi psixologik mexanizmlarni tahlil qildi. Oʻzining "Inson tarbiya predmeti sifatida" degan asarida psixologiyani tajriba maʼlumotlariga asoslanib tuzishga harakat qildi. U bolalar psixologiyasi bilan taʼlimtarbiya psixologiyasini ishlab chiqqan. Maktabda ona tili darsiga katta ahamiyat berdi. Uning "Bolalar dunyosi va xrestomatiya", (1861), "Ona tili" (1864) kabi darsliklari mazmunining boyligi, tili va metodikasi jihatdan oʻz davrining eng namunali oʻquv kitoblaridi.

64 PEDAGOGIK G'OYALAR

• 
  Antik pedagogikada tabiatga, atrof-muxitga, o‘zaro insoniy munosabatlarda ongli, axlokiy munosabatlar majmuasi bo‘lgan donishmandlik pedagogikasi shakllangan. Bu vaktlarda tarbiyaning bosh maksadi ham yoshlarda donishmandlik sifatlarini shakllantirish bo‘lgan. Donishmandlik pedagogikasida yoshlarda mexnatsevarlik, ma’naviy-axlokiy sifatlar bilan uygun rivojlantirilishi maksadga muvofik ekanligi ilgari surilgan. Bu pedagogik karashlar mashxur “Avesto” (er.av. VII asr) asarida va kadimgi Xitoyning Daos maktabi (er.av.III asr) tajribalarida aks etgan edi. Eramizdan avvalgi II asrlarga kelib O‘rta Osiyo, Kadimgi Xindiston pedagogikasida saxiylik, sofdillik, inson kalbi tushunchalari ilgari surildi.
  

• 
  610 yillarga kelib, iloxiy asar ulug Kur’oni Karimda inson moxiyati to‘la ochib berilib, komil inson tarbiyasi bosh maksad kilib ko‘yilgan edi. Kur’oni Karimdagi ta’lim-tarbiyaga oid ulug xazina Al-Buxoriy xazratlarining xadislarida beriladi. Ta’lim-tarbiya insoniy munosabatlarning falsafiy asoslari tasavvuf ilmida ochib berila boshladi. Antik falsafada ham zoxiriy va botiniy ilmlar uygun karalar edi. Demokrit, Platon, Arastu asarlarida insonparvarlik goyalari ilgari surilgan edi.
  

• 
  O‘rta asr uygonish davrida Sharkda dunyoviy ta’lim keng rivojlandi. Lekin O‘rta Osiyoning Rossiyaga tobelanishi okibatida ma’rifiy-pedagogik tafakkur ham o‘zgarib bordi. Lekin bu davrda ilm va ma’rifatni doimo yuksaklikka ko‘taruvchi goyalar baralla kuylanib turdi. Bunda o‘lkaning ilgor-fozil kishilari muxim rol o‘ynaydi. X1X asr oxirlari va XX asrning boshlarida ijod kilgan adabiyot namoyondasi Furkat ma’rifatparvarlik maktabining asoschisi bo‘lgan. U zamonaviy madaniyat va tarakkiyotning yo‘li ilm olishda deb ta’kidlaydi. Furkat ma’rifatparvar shoir sifatida muxim asarlar yozib koldirgan. Uning “Gimnaziya”, “Ilm xosiyati”, “Akt majlisi xususida”,”Vistavka xususida” kabi she’rlari , “Suvorov haqida” nomli dostonini Toshkentda yashagan vaktida rus madaniyati bilan tanishish orkali olgan taassurotlaridan yaratgan. Jaxon-ravshan ziyoi ilmdandur, Ko‘ngil sofi safoi ilmdandur – deydi Furkat.
  

• 
  O‘zbek pedagogikasi tarixi shunday turli-tuman okimlar, jarayonlar bilan rivojlanib keldi. Xozirgi zamon ta’lim-tarbiya konsepsiyasi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, u yuksak umuminsoniy kadriyatlar asosida tarakkiy topib bormokda, bu kadrlar tayyorlashning milliy dasturi , «Ta’lim to‘grisida»gi Konunlarida ko‘rsatib berilgan. Ushbu konunlar milliy tajribaning taxlili va ta’lim tizimidagi jaxon mikyosidagi yutuklar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb- xunar madaniyatiga ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy xayotda mustakil ravishda mo‘ljalni to‘gri ola bilish maxoratiga ega bo‘lgan, istiklol vazifalarini ilgari surish va xal etishga kodir kadrlarning yangi avlodni shakllantirishga yo‘naltirilgandir.
  

• 
  Karimov ta’kidlaganlaridek, milliy mafkurada: ”Gap milliylik haqida ko‘p gapirishda emas, balki milliylikni asosini tashkil kiluvchi tabiiy omillarni ishga tushirishda”. Ta’limning yangi texnologiyasida milliy ta’lim modeli markazida turuvchi shaxsni ma’naviy-amaliy kamoloti bilan boshka bo‘ginlar orasidagi haqikiy o‘zaro rivojlantiruvchi omillarni funksional jarayonlar tashkil kilish asosida ishga tushirish lozim.