1 Jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni nimada Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining o’rni

«Avesto» – jahon madaniyatining, jumladan, Markaziy Osiyo va Eron xalqlari tarixining qadimgi noyob yodgorligidir. Zardushtlik eʼtiqodiga amal qiluvchilarning muqaddas kitobi sifatida Yagona Tangriga topinish shu taʼlimotdan boshlangan. Bu kitob tarkibi, ifoda uslubi va timsollar tizimi bilan adabiy manbalarga yaqin turadi. «Avesto»da tilga olingan joy nomlari (Varaxsha, Vaxsh)dan kelib chiqib, uning Amudaryo sohillarida yaratilgani aniqlangan. Shu asosda uning vatani Xorazmdir degan qarash mavjud.
«Avesto» oromiy va pahlaviy yozuvlari asosida yaratilgan maxsus alifboda dastlab toʻqqiz hoʻkiz terisiga yozilgan. Ilk nusxalari asosida sosoniylar (mil. ol. 7-3 asr) davrida 21 kitob holida yigʻilgan, bizgacha ularning chorak qismi yetib kelgan. Tiklangan matnga «Zand» nomi bilan sharhlar bitilgan.

«Avesto» toʻrt qismdan iborat:

• 
  Yasna («Diniy marosimlar»),
  
• 
  Yasht (maʼno jihatdan Yasnaga yaqin),
  
• 
  Visparad («Barcha ilohlar haqidagi kitob»),
  
• 
  Vendidad («Yovuz ruhlarga qarshi qonunlar majmuasi»).
  

Yasna tarkibiga kirgan madhlar «Gatlar» (ayrim manbalarda «gohlar») deb nomlanib, ularni Zardustning oʻzi yozgan deb taxmin qilinadi. Gatlar tarkibida Jamshid (Yima), Gershasp, Afrosiyob (Alp Ertoʻnga) kabi afsonaviy qahramonlar hayoti lavhalari uchraydi.

«Avesto» insoniyat sivilizatsiya tarixining ilk sahifalarini tashkil etgani uchun jahon olimlarining eʼtiborini tortgan. U haqda F.Nitsshe, F. Shpigel, A. Mayllet, V. Bartold, E. Bertels, Yan Ripka, O. Makovelskiy, I. Braginskiy v.b. xorijiy olimlarning tadqiqotlari mavjud.

Oʻzbekistonda «Avesto»ni oʻrganish qadimdan boshlangan. Abu Rayhon Beruniy, Abu Jafar Tabariy, Abu Baxr Narshaxiy asarlarida «Avesto» taʼlimotiga va unda tilga olingan timsollarga murojaat mavjud. Bu nodir ilmiy asarlarning qoʻlyozma va bosma nusxalari O`R Fanlar Akademiyasi ShI jamgʻarmasida saqlanadi. Hozirgi oʻzbek olimlari A.Qayumov, H. Homidov, M. Is’hoqov, N. Rahmonov v.b.ning ilmiy tadqiqot va maqolalari eʼtiborli.

Oʻzbekiston Respublikasi hukumatning qarori bilan 2001 yilda «Avesto»ning 2700 yilligi nishonlandi. «Avesto» vatani Xorazmda bogʻ barpo qilindi, asarning oʻzbek tilidagi tarjimalari chop etildi, u haqda yangi tadqiqotlar yuzaga chiqdi.
77 Xadis ilmining paydo bo’lishi.

Hadis ilmiyning paydo bo’lishi. Imom Ismoil al-Buxoriy va Imom at-Termiziyning hadis ilmi rivojidagi xizmatlari.

Islom dini ta’limoti asoslarini yorituvchi Qur’on Karimdan keyingi asosiy manba hadis hisoblanadi. Hadislarni to’plash va ularga muayyan tartib berish asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, uni eng bilimdon, turli fan asoslarini mukammal o’rgangan, katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan kishi (muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda to’rt yuzdan ortiq muhaddis hadis ilmi bilan shug’ullangan. Mazkur bilimlarni o’rganishning o’ziga xos yo’nalishi bo’lib, «hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan. Keyingi yillarda Muhammad Alayhis-salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy ko’rsatmalarini o’z ichiga olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” («Ishonarli to’plam»), “Al-adab al-mufrad” («Adab durdonalari»), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziyning “Ash-SHamoil an-nabaviya” asarlari nashr etildi. “Hadis” yoki “Sunna” so’zlari bir ma’noni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda diniy va axloqiy ko’rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat.

Muhammad alayhissalomning ibratli ishlari, e’tiqod, poklik va insonga xos ma’naviy-axloqiy xislatlarni ifodalovchi so’zlari, pand-nasihatlari uning nomi bilan bog’liq hadislarda mujassamlangan.

Hadislar dastlab yozib borilmagan. Payg’ambar Muhammad Alayhis-salom arab bo’lmagan kishilarning hadislarni Qur’oni Karim oyatlari bilan adashtirib yuborishlaridan cho’chib, hadislarning yozib borilishiga ruxsat etmaganlar. Biroq payg’ambar Muhammad Alayhis-salom huzurida sahoblar bo’lib, ular Rasuli akramdan eshitgan hadislarini yodlab borganlar. Jumladan, hazrati Abu Hurayra ana shunday mo’’tabar kishilardan biri bo’lib, hadislarni mukammal yodlab borgan. Abu Hurayra tomonidan qayd etilgan hadislar to’g’ri, ishonarli (sahih) hadislar hisoblangan.

Lekin hadislarni yod olgan kishilar sonining tobora kamayib borishi natijasida ularning asta-sekin unutilib ketishi borasidagi xavf yuzaga keladi. Ana shu xavfning oldini olish maqsadida xalifalar ishonarli hadislarni to’plashga farmon berganlar. Hadislarni to’plash xususidagi farmon dastlabki xalifa Umar ibn Abdulaziz tomonidan berilgan.

Hadislarni yozib borish bilan mashg’ul bo’lgan ilk muhaddislar sifatida Rabee bin Sabeh, Said ibn Abi Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy SHoshiy, So’fyon Savriy Kufiy va boshqalardir.

VIII-IX asrlar hadis ilmining rivojlanishida “oltin davr” hisoblanadi. Bu davrga kelib, Islom ulamolari tomonidan hadislarning qay darajada to’g’riligi, ularning qanday manbalarga tayanilib to’planganligi jiddiy tadqiq etila boshlandi. CHunki ba’zi soxta, ishonchsiz hadislar ham paydo bo’la boshlagan, ularni tekshirib, asl hadislarni tiklash va yozma ravishda qayd qilish zamon talabi bo’lib qolgan edi. SHuning uchun ham birinchidan, hadislarni yoddan biluvchi haqiqiy, bilimdon, o’tkir mulohazali kishilarning asta-sekin kamayib ketayotganligi, ikkinchidan, hadislarning haqiqiy, ishonarli, ya’ni sahihlarini saqlab qolish maqsadida ular tekshirilib, asl holiga keltirib, yozib yig’ila boshlangan. Ana shu tarzda hadis ilmi rivojlana boshlagan.

Islom olamida oltita ishonchli to’plam (as-sahih as-sitta) eng nufuzli manbalar sifatida e’tirof etilgan. Ushbu manbalarning mualliflari IX asrda yashab ijod qilgan quyidagi muhaddislar bo’lganlar: Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 194 (810), - 256 (870), Imom Muslim ibn al-Hajjoj 206 (819), - 261 (874), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824), - 279(892), Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817), - 275(880), Imom Ahmad an-Nasoiy (215 (830), - 303 (915) va Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn YAzid ibn Mojja 209 (824), - 273(886).

Muhaddislar tomonidan yaratilgan va ishonarli manbalar deya e’tirof etilgan “Al-kutub as-sitta” (“Olti kitob”) quyidagilardan iborat:

1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy tomonidan yozilgan “Al-jome’ as-sahih” asari.

2. Imom Muslim an-Nishopuriy (Imom Muslim ibn al-Hajjoj) tomonidan yozilgan “As-sahih” asari.
3. Imom ibn Mojja tomonidan yozilgan “Sunnan”.
4. Imom Abu Dovud Sulaymon–Sijistoniy tomonidan yozilgan “Sunnan” asari.
5. Imom Muhammad ibn Iso at-Termiziy tomonidan yozilgan “Aj-jami al-kabir” asari.
6. Ahmad an-Nasoiy tomonidan yozilgan “Sunnan”.

Movarounnahrda birinchi bo’lib hadis to’plagan muhaddis Imom Abdulloh ibn Muborak al-Marvaziy sanaladi. Allomaning safdoshlari sifatida Imom Ahmad ibn Xanbal al-Marvaziy, Ishoq ibn Rahovayh al-Marvaziy, Imom al-Haysam ibn qulayb ash-SHoshiy, Hofiz al-Xorazmiy, Imom Abdulhasan Ahmad ibn Muhammad as-Samarqandiy kabi vatandoshlarimizning nomlari ham mashhur.

78 Abu Nasr Forobiy ta’lim-tarbiya to’g’risida.

O’rta asr ijtimoiy – falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiy nomi bilan bog’liq bo’lib, uning inson kamoloti haqidagi ta’imoti ta’lim – tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur YUnon faydasufi Arastudan keyin SHarqda o’z bilimi, fikr doirasining kengligi bilan nom chiqargan Forobiyni yirik mutafakkir – «Muallimiy soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar.

Abu Nasr Forobiy (to’liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy) hijriy 260 yil (milodiy 873 yil)da SHosh – Toshkentga yaqin Forob (O’tror) degan joyda harbiy hizmatchi oilasida tug’ilgan. Forobda boshlang’ich ta’limni olgach, SHoshda, Buxoroda, Samarqanda ta’lim olganligi haqida ma’lumotlar bor. Lekin arab xalifaligining yirik madaniy markazi Bag’dodga xalifalikning turli tomonlaridan kelgan olimlar yig’ilganligi, uning yirik ilmiy markazga aylanganligi tuyfayli Forobiy ham ilm olish istagida Bag’dodga jo’naydi. Bag’dodda Forobiy o’rta asr fanini, turli fan sohalarini o’rganadi. Masalan, unga YUnon tilida Abu Bashar Matta (Matta ibn YUnus), tibbiyot va mantiqdan YUxanna ibn Haylon (Jilon) ta’lim bergan. Umuman, Forobiy Bag’doda matematika, mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, tabiiyot, huquq, tilshunoslik, poetika bilan shug’ullandi, turli tillarni o’rgandi. Ba’zi manbalarda Forobiy 70 dan oshiq tilni bilganligi haqida gapiriladi.Abu nasr Forobiy qomusiy olim hisoblanadi. Tadqiqotchilar uning 160 dan ortiq ilmiy asarlar yaratganligini qayd etadilar.

Forobiy tahminan 941 yillardan boshlab Damashqda yashaydi. SHahar chekkasidagi bog’da qorovul bo’lib ishlaydi va faqirona hayot kechirib, ilmiy ish bilan shug’ullanadi. 943-967 yillarda esa Halabda yashaydi. 949-950 yillarida Misrda ham bo’lgan. So’ng yana Damashqga qaytib, shu yerda 950 yilda vafot etgan. Damashqdagi «Bob as – sag’ir» qabristoniga dafn qilingan. Rivoyatlarga ko’ra Abu Nasrning hikmat falsafani o’qishiga bir kishi sabab bo’lgan ekan. O’sha kishi unga Arastuning bir necha kitobini, shu yerda tura tursin, keyin olib ketaman deb qo’yib ketgani sabab bo’lgan, deyishadi. Ittifoqo, kitoblarga ko’zi tushib, ularning Abu Nasrning ko’ngliga ma’qul bo’lib qoladi va o’qishga kirishadi natijada yetuk faylusufga aylanadi. Haqiqatdan ham Abu Nasr Forobiy o’rta asr davri ilm – fani taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan olim, Forobiy tabiiy, ilmiy va ijtimoiy bilimlarning barcha sohalarida ilmiy ish olib borgan. Forobiy o’zidan keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. Falsafa, musiqa, filologiya va boshqa tabiiy, ilmiy bilimlarning turli sohalarida asarlar yaratgan. Demak, Forobiy inson baxt – saodatga erishuvi uchun ularni baxtli – saodatli qila oladigan jamoa rahbari bo’lishi kerak deydi. U fozil shaharni boshqaradigan Hokim tabiatdan: 1 – sog’ – salomat bo’lib, o’z vazifasini bajarishda hech qanday qiyinchilik sezmaligi; 2 – tabiati nozik, farosatli; 3 – xotirasi mustahkam, 4 – zehni o’tkir, 5 – o’z fikrini tushuntira oladigan notiq, 6 – bilim-ma’rifatga havasli, 7 – taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas, aksincha, o’zini tiya oladiga bo’lishi (qimor yoki boshqa o’yinlardan) zavq, huzur olishdan uzoq bo’lishi, 8 - haq va haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni sevadigan, yolg’onni va yelg’onchilarni yomon ko’radigan, 9 – o’z qadrini biluvchi va oriyatli bo’lishi, 10 – mol dunyo ketidan quvmaydigan, 11 – adolatparvar, 12 – qatiyatli, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi muhimligini qayd etadi. Forobiy bu fazilatlarni har bir yetuk insonda ko’rishni istaydi.

Forobiy o’zining fozil jamoasida odamlarni turli belgilarga qarab guruhlarga bo’ladi. Bunda u, kishilarning diniy mashabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki tabiiy hususiyatlariga, qobiliyatlariga, aqliy iqtidoriga, bilim ko’nikmalariga e’tibor berishlik zarur deydi. U o’zning «Baxt saodatga erishuv yo’llar haqida risola» asarida «Davlatning vazifasi insonlarni baxt – saodatga olib borishdir, - deb yozadi. U, - bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo’lga kiritadi». Forobiy davlatni yetuk shaxs boshqarishi lozim daydi; ya’ni jamoani idora etuvchi adolatli, dono bo’lishi, qonunlarga rioya etishi va qonunlar yarata olishi, kelgusini oldindan ko’ra bilishi, boshqalarga g’amxo’r bo’lishi lozim deydi.

Forobiy ta’lim tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim – tarbiyaning muhumligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim – tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv to’g’risida», «Ixso – al - ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari to’g’risida» kabi asrlarida ijtimoiy – tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan.

Forobiy o’z ishlarida ta’lim – tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo’lsa ham, ammo har birining insonni kamolga yetkazishda o’z o’rni va xususiyati bor ekanligini alohida ta’kidlaydi.

79 Abu Ali ibn Sino ta’lim-tarbiya haqida.

Ibn Sino jismoniy va aqliy tarbiya haqida.

Ibn Sino “Tib ilmlari qonuni” asarida bola katta bo‘lib, yetilgan chog‘ida jismoniy tarbiyaga ahamiyat berish zarurligini aytadi. Uning uqtirishicha, odamning yigitlik, yetuklik yoshida hamda ulg‘aygan yoshida sog‘lik-salomatligini saqlash uchun zarur bo‘lgan jismoniy mashg‘ulot bilan shug‘ullanishi kerak.

Ulug‘ mutafakkir jismoniy tarbiya deb inson salomatligi uchun zarur bo‘lgan badanni turli xil mashg‘ulot xarakatlariga o‘rgatishni nazarda tutadi. Uning fikricha, jismoniy mashg‘ulotlar bilan o‘z vaqtida va mustaqil shug‘ullanib boruvchi odam hech qanday davolanishga muhtoj bo‘lmaydi. Jismoniy mashg‘ulot inson ruhini ham tetiklashtiradi. Ammo jismoniy mashg‘ulotlar ortiqcha bo‘lmasligi kerak, aks holda badanning tezda charchab qolishiga olib keladi. Jismoniy mashg‘ulotlarni butunlay tashlab yuborish esa, badanning qarib, tezda ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi.

Har bir inson o‘zining xulq-atvori, imkoniyatlari, qobiliyati xohishiga qarab jismoniy mashg‘ulot turini belgilab olish kerak.

Ibn Sino aql va aqliy tarbiyaning tabiiy va psixologik asoslarini aniqlashga harakat qiladi. Uning fikricha, hayot, hayotiy quvvat uch shaklda: o‘simlik, hayvonot va inson shaklida namoyon bo‘ladi.

Ibn Sino bolaning ilm-fan yoki hunar egallashga intilishida o‘qituvchining unga bilim, hunar o‘rgatishi zarurligini uqtiradi.

Ilm-fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy harakatlaridandir. Chunki ilm odamni ma’naviy yuksaklikka ko‘taradi, jamiyat ravnaqining asosiy omili bo‘lib xizmat qiladi.

Tark qil bor narsani, jon barchadin a’lodudir,

Jon kamoli ilmdandir, ilmdandir so‘li sog‘.

Jon agar bir shisha bo‘lsa, ilm sham chirog‘.

Hikmati insonin bilgil uch chiroqda misli yog‘.

Ul agar ravshan yonar, sen ham salomat ham tirik.

Ul chiroq so‘nsa, sening ham o‘lganingmasmu shu chog‘.¹

Uning fikricha, ta’lim-tarbiya, avvalo, aqliy tarbiyani, yoshlarga ilm-fan o‘rgatishni, jismoniy tarbiyani (bunga tibbiyot ilmi xizmat qiladi), axloqiy tarbiyani, nafosat tarbiyasini hamda yoshlarni ma’lum hunarga o‘rgatish masalalarini o‘z ichiga oladi. Axloqiy tarbiya inson uchun nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Bolaning ahloqiy tarbiyasi yoshlikdan, bolalikdan boshlanishi kerak.

Bolaga do‘q qilma yomon, bo‘lma qo‘pol,

Uyqu qochar, qo‘rqar, axir bo‘lur battol,

Yumshoq beshik bo‘lsin o‘rni uxlaganda,

Qonong‘ulik tushib tursin misli tunday...

Uyg‘oq chog‘i yorig‘likdan ayirmagil,

Yulduz-samo ko‘rsun bola shodlanur dil.

Rang-tuslarni ko‘rsat unga turli-tuman

Kunduz kuni, etmoq ersang ko‘zni ravshan.

Gar istasang, o‘rgatmoqqa so‘zu kamol, Erkalatib ovoz chiqar har xil muqom.

Har bir inson yetuk olim yirik davlat arbobi, oddiy ishchi yoki xizmatchi bo‘lib yetishganda ham yoshligidan berilgan tarbiyani aslo unutmaydi. Uni chuqurroq hurmat bilan eslaydi. Ota-onaga mehri, hurmati ortaveradi. Aqlli inson qanchalik ulg‘aymasin ota-ona unga o‘zidan ulug‘roq ko‘rinaveradi. Ota-onalar burchi va mas’uliyatining buyukligi barcha davrlarda tan olingan haqiqatdan. Bu buyuklik inson avlodini dunyoga keltirishdan emas balki, unga insoniy fazilatlarni shakillanishida namoyon bo‘ladi.

Buyuk faylasuf shoir Bedilning shunday hikmatli fikri bor: “Bino poydevorining birinchi toshi qiyshiq qo‘yilsa binoning boshi yulduzga yetsa ham qiyshiq bo‘lib qolaveradi”.

80 Yusuf Xos Hojib va Ahmad Yugnakiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari.

Insoniy munosabatlarning eng oliy mezoni sanalgan hurmat va ehtiromni tarkib toptrishning barcha ko‘rinishlari asarda o‘z ifodasini topgan. Yusuf Xos Hojib jamiyat taqdirini hal etuvchi eng ulug‘ mansabdorlardan tortib, oila a’zolarigacha bir-biriga bo‘lgan muomala munosabat masalalarini ham hayotiy masalalar vositasida yoritadi. Katta yoshdagilarning kichiklarga. Kichiklarning ulug‘larga, amaldor va mansabdorlarning o‘z xizmatchilariga, xizmatchilarning o‘z xo‘jalariga, turli ijtimoiy guruh a’zolari bir-birlariga, oilada oila a’zolarining bir-birlariga muomila madaniyatining eng oddiy ko‘rinishlarigacha tasvirlab, kishining ko‘z oldida yaqqol namoyon etadi. Buni biz farzand tarbiyasiga, uning tug‘ilganidan boshlab xulq-odob qoidalarini bilim va hunarni o‘rgantish, buning uchun pok va bilimli muallim –murabbiy tanlash, farzandlarning hatti-harakatini doimo nazoratda saqlash, kabi masalalarning bayon etilishidan ham bilsak bo‘ladi.
Olim ulug‘ va kichiklar o‘rtasidagi xulq-odob qoidalari haqida gapirar ekan, shu asnoda kamtarlik, salomlashish odobi, talablari, qoidalarini ham tavsiya etadi.

Ayniqsa, Yusuf Xos Hojibning amaldorlar axloqi haqidagi o‘gitlari diqqatga sazovor va uning bu fikrlari hozirgi davrda ham qimmatli sanaladi. Olimning beklar, hojiblar, vazirlar, saroyboshilar, elchilar, lashkarboshlar,devon boshlar, xazinadorlar, sarkotiblar kabi ko‘plab amaldorlarning xatti-harakatlari, ish yuritishlari, xulq- odob haqidagi amaliy o‘g‘itlar va yo‘l-yo‘riqlari har bir amaldor uchun dastur sanaladi. Masalan, har bir amaldorning o‘z ishining ustasi, ilm-fanni egallagan, uning turli sohalar borasida fikr yurita oladigan. So‘zga chechan, zehnli, fahm-farosatli, himmati baland, ko‘zi to‘q, ochiq qo‘l, sahiy, tadbirli, zukko, xushr, jiddiy, qanoatli, jasur. Sog‘lom, samimiy, sadoqatli, o‘zi so‘zi ustidan chiqadigan, andishali, she’r bahsida ishtirok etib, o‘zi ham she’rlar to‘qiy oladigan, turli tillarni bila oladigan va o‘zi shu tillarda gaplasha oladigan, turli yozuvlarni bila oladigan va yoza oladigan, nard, shatranj, chavgon o‘yinlarda o‘ynay oladigan, merganlik kabi xislatlarga ega bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. Shuningdek xar bir insonning kamolga etishida to‘sqinlik qiladigan yomon illatlar, nuqson va kamchliklardan birinchi navbatda el-yurt xizmatida bo‘lgan amaldorlar ham holi bo‘lishi lozimligi o‘qtriladi: ishratparastlikka berilish, kek, gina, adovat, nizo, xusumat, fisqu-fasot, maishiy buzuqlik, mayparastlik, kayfu safoga berilish, mutakabbirlik, xiyonat, davlat ketidan quvish, manfatparaslik, xudbinlik, boshqalarning haq-huquqini toptash, ta’magirlik, haqorat kabilar shunday illatlar ediki, buning natijasida davlatning rivojiga putur etkazib, jamiyatni ma’naviy qashshoqlikka olib boradi, deb bunday yomon illatlardan tiyilishni maslaxat beradi.

(D. Solixov “Sharq mutafakkirlari asarlarida ta’lim tarbiyaga oid qarashlari ” BMI 2004.)
Yusuf Xos Hojib oilaviy maishiy turmush muammolariga ham katta e’tibor beradi. U kishilarni o‘ylanib, oila qurishdan boshlab, farzand tarbiya etish, oilaning moddiy ta’minotini yuritishgacha bo‘lgan eng zarur vazifalarni birma-bir bayon etadi. Shuningdek, yigitlik va keksalik fasllari haqida ham fikr yuritib, yigitlikni ehtiyot qilish, yigitlik davrida qarlikni g‘amini eyish kabi eng zarur narsalar haqida ham tavsiyalar beradi.
Yusuf Xos Hojib insonning haqiqiy kamolga etishida aqliy va axloqiy tomondangina emas, jismoniy tomondan ham sog‘lom bo‘lishi kerakligini katta e’tibor beradi.
Shuningdek, olim insonning turli marosimlar, yig‘inlar, uchrashuvlar, ziyofatlarda o‘zini tutish, xulq-odob qoidalariga rioya etishi haqida ham fikr yuritib, insonning mezbonlik va mehmonlik ovozlik qoidalari, shartlari, tartib intizomlari haqida ham muhim o‘g‘itlar beradi. Masalan, “Qutadg‘u bilig”dagi elchilar (diplomatlar) huzurida, shoxlar saroyda, to‘y va azalarda qilinadigan mehmondorchliklarda kishi o‘zini qanday tutishi, hatti-harakati, odobi masalalari xozirgi davrda ham o‘ta dolzarbdir.
Yusuf Xos Hojibning o‘zi kishilarga munosabatda o‘rtamiyona yo‘l tutishni tavsiya etadi. Shunda do‘st dushmanga aylanmaydi, ezgu ishlar amalga osha boradi, deb ta’lim beradi.
“Qutadg‘u bilig”da yana jumboqlarni echish uslubidan ham foydalanilgan. Bu uslub o‘quvchini asarga qiziqtiradi, uni o‘qimishli qiladi. Hozirgi davrda muammoli ta’lim deb yuritiladi. .
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, asar insonni baxt-saodatga yo‘llovchi barcha ezguliklarning yo‘llari. Usullari, uslublarini bayon etishi bilan ta’lim tarbiya tarixida birinchi va yirik darslik sifatida o‘z o‘rniga ega.
Xulosa qilib aytganda Yusuf Xos Hojibning biz tahlil etgan mazkur asari insonni har tomonlama kamolga etkazishning barcha masalalari o‘zining badiy ifodasini topgan yirik ta’limiy-axloqiy dostondir. Olim insonni kamolga etishi uchun quyidagilarni nazarda tutadi:
1. Aqliy kamolot-bilim va zakovat. O‘quv ega bo‘lish.
2. Axloqiy kamolat.
3. Jismoniy kamolat.
Yusuf Xos Hojib insonning kamolga etishining yo‘l-yo‘riqlari, usullari, chora-tadbirlarini yuksak badiiy mahorat bilan yoritib beradi. Bu usul yo‘l-yo‘riqlar, fuqarodan tortib, yurt boshlig‘i Eliggacha zarur bo‘lgan, hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelmoqda. Shuning uchun ham bu asar o‘zining ilmiy, ma’rifiy, tarbiyaviy ahamiyati bilan beqiyosdir.

Qisqa xulosa.

Ushbu mavzuda Yusuf xos Xojibning xayotiy faoliyati, uning mashxur «Kutadg‘u bilig» asarini yaratilish tarixi xakida ma’lumot beriladi. Yusuf Xos Xojibning «Kutadg‘u bilig» asari uzbek xalk pedagogikasi tarixida ta’limiy — axlokiy usulda yozilgan barcha asarlarning tamal toshi bulib xizmat kilishi soxasida tulik ma’lumotlar berilgan va eng asosan talabalarga tushunarli tarzda bayon etilgan.

Ahmadning bobosi Movarounnahrda islom dinini ilk qabul qilgan turkiy qavmlardan boʻlib, bu voqea taxminan Qutayba zamonida (milodiy 706 – 715 yillar orasida) yuz bergan. Boʻlgʻusi shoirning otasi Mahmud Yugnakiy VIII asrning birinchi yarmida dunyoga keldi. Manbalarda Ahmadning tugʻilgan joyi Yugnak deb ataladi. Bu nomdagi qishloqlar qadimgi Samarqand atrofi, Fargʻona vodiysi va Sirdaryo boʻylarida mavjud boʻlgan. Mahmud Yugnakiyning yigit boʻlib yetilgan davrlari Abu Muslim Ummaviylar sulolasiga qarshi qurolli qoʻzgʻolon boshlagan 747 – 750 yillarga toʻgʻri keladi. Adib Ahmad ham shu davrlarda tugʻilgan boʻlishi kerak. Ahmad onadan koʻzi ojiz tugʻildi. Alisher Navoiy bu haqda pgunday yozadi: “Haq subhonahu va taolo agarchi zohir koʻzin yopuq yarattandur, ammo koʻngil koʻzin bagʻoyat yoruq qilgʻondur”. Ahmad yoshligidan juda qobiliyatli va ziyrak boʻlgan. Koʻzi ojizligi sababli, oʻzga turk yigitlari singari ot minib, qilich chopishga emas, Quroni karimni yod olib, Rasululloh (s.a.v.) hadislarini oʻzlashtirishga jiddu jahd koʻrsatgan.

Uning oʻsmirlik chogʻlarida oilasi Bagʻdod yaqiniga koʻchib borgan boʻlsa kerak, u uydan necha chaqirim piyoda yoʻl bosib Bagʻdodga, islom olamining eng buyuk alloma ustozlaridan, hanafiya mazhabining asoschisi Imomi Azam Abu Xanifa an-Noʻmon ibn Sobit (699 – 767) huzuriga saboq olish uchun qatnay boshladi. Ushbu darslarda ilk islom madaniyatining yetakchi allomalari imom Abu Yusuf al-Ansoriy (731 – 804) va imom Muhammad ash-Shaybon (749 – 805) Ahmadning hamsaboqlari boʻlganligi haqida Alisher Navoiy keltirgan maʼlumotlar nihoyatda diqqatga sazovordir. Imomi Aʼzam Ahmadni barcha shogirdlaridan aʼlo koʻrgani haqidagi naql to XV asr – Navoiy davrigacha yetib keldi va “Nasoyimul muhabbat” kitobida aks etdi. Adib Ahmad islomiy bilimlarni puxta egallab, oʻsha davrning yetuk olimlaridan biriga aylandi. Bu sohada, maʼlum maʼnoda, “al-Abad al-Kabir”, “al-Adab as-Sagʻir” kitoblarining muallifi Ibn al-Muqaffa (759 yilda oʻldirilgan)ga munosib izdosh, arab olamining buyuk adibi al-Johiz (775 – 868)ga salaf boʻldi. Uning ilmiy-nazariy risolalar yozgan yoki yozmaganligi bizga nomaʼlum. Adib Ahmad salohiyatli shoir va axloq muallimidir. Undan bizgacha yetib kelgan yagona yaxlit asar “Hibat ul-haqoyiq” (“Haqiqatlar tuhfasi”) dostoni boʻlib, 484 misradan iborat. Bu asarning bugungacha 3 ta toʻliq qoʻlyozmasi, 2 ta ayrim parchalari saqlanib qolgan. Ulardan eng qadimgisi 1444 yilda Samarqandda Ulugʻbekning nufuzli amirlaridan Arslon xoja Tarxon topshirigʻiga koʻra, kotib Zaynul Obidin ibn Sultonbaxt al-Jurjoniy al-Husayniy tomonidan uygʻur yozuvida koʻchirilgan. Matn orasidagi oyat, hadis va ayrim baytlar arab yozuvida. Asar nomi mazkur nusxada “Atabatul haqoyiq” (“Haqiqat eshiklari”) deb koʻrsatilgan. Keyingi nusxa uygʻur va arab yozuvlarida boʻlib, 1480 yilda Turkistondan Istambulga borib qolgan isteʼdodli kotib Shayxzoda Ab-durazzoq baxshi tomonidan koʻchirilgan. Turk olimi Najib Osim 1914 – 1916 yillarda ushbu nusxani topib, tadqiq etib nashrdan chiqardi. Uchinchi qoʻlyozma arab xatida boʻlib, unga Turkiya sultoni Boyazid II (1481 – 1512)ning muhri bosilgan. Demak, bu nusxa ham XV asr oxiri XVI asrning boshida koʻchirilgan boʻlib chiqadi. Asar 14 bobdan iborat boʻlib, birinchi 5 bobini muqaddima qismi deb atash mumkin. Unda yagona Alloh taologa hamd, Rasululloh (s.a.v.) ga naʼt, toʻrt ulugʻ sahoba – xulafoyi roshidin madhi, amir Muhammad Dodsipohsolorbek va fazilat egasi Anas ibn Muoviyalarga bagʻishlangan madhiyaviy satrlar mavjud. Muqaddima qismining oxirida dostonning yozilish sababi bayon etilgan. Asar Xuroson yoki Movarounnahrda yozilgan boʻlishi kerak, chunki buyuk amir Muhammad Dodsipohsolorbek turk va ajam mamlakatlarining hukmdori deb ulugʻlangan, arablar esga olinmagan. Ammo Anas ibn Muoviya nomining tilga olinishi rasman hali bu yurtlar Abbosiylar xalifaligiga tobe ekanligiga ishora qilib turadi.

“Hibat ul-haqoyiq” asari yozilgan davrda forsiy va turkiy dostonlar uchun umumiy boʻlgan muayyan sheʼriy shakl (yaʼni, aa, bb, vv usulida qofiyalanuvchi masnaviy shakli) hali-hanuz mavjud emas edi. Shu sababdan asarning madhiyaviy kirish qismlari oʻsha davr arab adabiyotiga xos boʻlgan qasida janridan ijodiy foydalanib yozilgan. Ammo dostonning asosiy qismi va xulosasi qadim turkiy ogʻzaki adabiyotida keng qoʻllanilgan toʻrtliklar shaklida yaratilgan. Shu sababli doston hajmini baytlar (2 satrli band sistemasi) bilan oʻlchash toʻgʻri emas. Ahmad Yugnakiy nomiga “Adib” soʻzi qoʻshib aytilishi maʼlum sababga ega. U oʻzini shoir emas, balki adab ilmi namoyandasi deb biladi. Uning dostoni ham turkiy elatlarga islomiy odob qoidalari, maʼnaviy-axloqiy kamolot sirlaridan taʼlim berishga moʻljallangan. Buni undagi bob sarlavhalaridan ham anglash mumkin. Birinchi bob (annavʼul-avval) – “Ilm manfaati va jaholatning zarari haqida” deb atalgan. Maʼlumki, islomning ilk nozil boʻlgan oyatlari “Iqra!” (yaʼni, “Oʻqi!”) deb boshlanadi va ilmga tashviq etish islom maʼnaviyatining muhim asoslaridan birini tashkil etadi. Doston matni orasida paygʻambarimizning “Ilm Chin eli (yaʼni Xitoy)da boʻlsa ham, oʻrganing!” degan hadislari arab tilida keltirilgan va ushbu fikr turkiy toʻrtliklar shaklida sharhlangan. “Saodat yoʻli bilim bilan bilinadi”, deydi Adib. U bilim egasi boʻlgan ayol kishini erlar qatorida koʻradi, bilimsiz erkakni esa ayoldan ham zaif biladi.