1-dars Kimyoning asosiy tushunchalari

Gibridlanish va kristall panjara turlari.
Poling taklif qilgan
Gibridlanish – shakli va energiyasi bilan farq qiluvchi (s va p) orbitallarining o’zaro qo’shilib
energiyasi va ko’rinishlari bir xil bo’lgan yangi elektron orbitallarining hosil bo’lishi gibridlanish
deyiladi.
Gibridlanishda – taqsimlanmagan juft elektronlar va taqsimlangan juft elektronlar (sigma)
bog’lar qatnashadi.
Gibridlanishda orbitallar soni o`zgarmaydi. Ya`ni gibridlanishda nechta orbital ishtirok etgan
bo`lsa, yangi gibrid orbitallar soni ham shuncha bo`ladi.
Orbitallar turi soni
2 sp 2
3 sp 2 3
4 sp 3 4
5 sp 3 d 5
6 sp 3 d 2 6
sp-gibridlanish – 2 ta orbital qo`shilib 1 ta sp gibridlangan atomni hosil qiladi va 2 ta qo`shilgan
orbital har biri sp orbitalga aylanadi. M: Karbin - chiziqli
Shakli chiziqli, valent burchagi 180 o ga teng bo’ladi.
sp 2 -gibridlanish - 3 ta orbital qo`shilib 1 ta sp 2 gibridlangan atomni hosil qiladi va 3 ta
qo`shilgan orbital har biri sp 2 orbitalga aylanadi. M: Grafit - geksaganal
Shakli burchakli, uchburchak, teng tomonli uchburchak valent burchagi 120 o ga teng
sp 3 -gibridlaish - 3 ta orbital qo`shilib 1 ta sp 3 gibridlangan atomni hosil qiladi va 3 ta qo`shilgan
orbital har biri sp 3 orbitalga aylanadi. M: Olmos - tetraedr
Shakli tetraedr yoki trigonal piramida valent burchagi 109,28 va 104,5 o ga teng.
sp 3 d-gibridlanish – 4 ta orbital qo`shilib 1 ta sp 3 d gibridlangan atomni hosil qiladi va 4 ta
qo`shilgan orbital har biri sp 3 d orbitalga aylanadi.
Shakli uchburchakli bipiramida valent burchagi 120 va 90 o ga teng
sp 3 d 2 -gibridlanish – 5 ta orbital qo`shilib 1 ta sp 3 d 2 gibridlangan atomni hosil qiladi va 5 ta
qo`shilgan orbital har biri sp 3 d 2 orbitalga aylanadi.
Shakli oktaedr valent burchagi 90 o ga teng
Kristall panjara va ularning turlari.
Moddalar agregat holatiga ko’ra 3 xil bo’ladi.( Moddalar,Qattiq, Gaz, Suyuq,Amorf, kristall,
Molekulyar, atom, Ion, Metall)
Amorf moddalar – modda zarrachalari tartibsiz joylashgan,aniq suyuqlanish temperaturasiga
bo’lmaydi.Parchalaganda aniq bir shaklda parchalanmaydi.M;shisha, smola, kesak, g’isht.
Kristal panjara – moddaning qattiq xoltda zarrachalardan xayoliy to’gri chiziqlar bilan
birlashtirilsa hosil bo’lgan sistema kristal panjara deyiladi.
Kristal panjarada chiziqlar tutashgan joy kristal panjara tugunlari deyiladi.shu tugunlarda
modda zarrachalari joylashgan bo’ladi.zarrachalar tabiatiga qarab kristallar 4 xil bo’ladi.
1) molekulya kristal panjara –kristall panjara tugunlarida molekulalar joylashadi.