Atom orbitallarining gibridlanishi. Gibridlanish

Zomin tumani 25-maktab

Alimqulov Sirojiddin

ATOM ORBITALLARINING GIBRIDLANISHI.
Gibridlanish – shakli va energiyasi bilan farq qiluvchi (s va p) orbitallarining o’zaro qo’shilib energiyasi va ko’rinishlari bi xil bo’lgan yangi elektron orbitallarining hosil bo’lishi gibridlanish deyiladi.
Gibridlanishda – taqsimlanmagan juft elektronlar va sigma bog’lar qatnashadi.
Gibridlanishda s orbitaldan 1 ta, p orbitaldan 3 ta, d orbitaldan 5 ta gibrid orbitallar qatnashadi.

Orbitallar	turi	soni
2	sp	2
3	sp^2	3
4	sp^3	4
5	sp^3d	5
6	sp^3d^2	6
sp-gibridlanish -	1 ta s va 1 ta	p orbitallarning o’zaro qo’shilishidan 2 ta sp (es-pe deb

o’qiladi) gibrid orbitallar hosil qilishiga aytiladi.
Tarkibida 2 ta qo’sh bog’ va uch bog’ tutgan moddalarning ko’pchiligi shu gibridlanishga kiradi
Shakli chiziqli, valent burchagi 180^o ga teng bo’ladi.
Vakillari - C_(karbin), CH₂=C=CH₂, CO₂, CS₂, KrF₂, BeCl₂, BaCl₂, C₂H₂ va uning gomologlari molekulalarining uch bog’li qismi, HCN, ZnCl₂, Berilliy birikmalari.
sp²-gibridlanish - 1 ta s va 2 ta p orbitallarning o’zaro qo’shilishidan 3 ta sp² (es-pe-2 deb o’qiladi) gibrid orbitallar hosil qilishiga aytiladi.
Tarkibida 1 ta qo’sh bog’ tutgan birikmalarda uchraydi.
Shakli burchakli, uchburchak, teng tomonli uchburchak valent burchagi 120^o ga teng
Vakillari - C_(grafit), benzol (C₆H₆), vinil benzol (stirol C₆H₅C₂H₃), SO₂, SO₃, BCl₃, BF₃, BBr₃,
AlCl₃, H₂SO₃, HNO₃, HNO₂, KrOF₂, CO, CaCl₂, GaBr₃, -COOH, -CHO, O₃, COF₂, O₂,
H₂CO₃, aldegid, keton, HCOOH, SnCl₂, SnBr₂, SnS, SnF₂, RbBr₂ PbS₂, COCl₂, NOCl, NOBr, POF, POBr, С₂H₄ va uning gomologlarining qo’sh bog’li qismi, Bor va Alyuminiy birikmalari. (ajaratib ko’rsatilgan molekulalar teng tomonli uchburchak tuzilishga ega)
sp³-gibridlaish - - 1 ta s va 3 ta p orbitallarning o’zaro qo’shilishidan 4 ta sp³ (es-pe-3 deb o’qiladi) gibrid orbitallar hosil qilishiga aytiladi.

Shakli tetraedr yoki trigonal piramida valent burchagi 109,28 va 104,5^o ga teng.

Vakillari - С_(olmos), Alkanlar va siklo alkanlardagi uglerod atomi , H₂SO₄, NH₃, PH₃, NF₃, PCl₃, NCl₃, NH₂SO₃,SOCl₂, SOGal₂, NH₄⁺, H₂O, H₃O⁺, HCl, HClO, HClO₂,HClO₃, F₂O, CCl₄, HClO₄ (tuzlari), P₄, SiO₂, POCl₃, H₃PO₄, P₄O₁₀,
KrO₂F₂, MnO₄^-, MnO₄^2-, CH₃NO₂, CH₄, CF₄, SiH₄, GeH₄, NSF, SO₄^2-, PO₄^3-, OsO₄, CuO₄,
BH₄, PH₄⁺, XeO₂, F₂O₃, (ajratilgan moddalar uchburchakli piramida va burchakli tuzilishga ega)
sp³d-gibridlanish – 2 ta s, 3 ta p va 1 ta d orbitalla o’zaro qo’shilishidan 5 ta sp³d gibrid orbitallar hosil bo’lishi.
Shakli uchburchakli bipiramida valent burchagi 120 va 90^o ga teng
Vakillari - PF₅, PCl₅, SOF₃, SOBr₄, SOCl₄, XeO₃F₂, ClF₂, XeOF₂, SF₄, ClF₃, XeF₂ (ajratilgan moddalar T-shakl tuzilishga ega)
sp³d²-gibridlanish – 1 ta,3 ta p va 2 ta d orbitallar o’zaro qo’shilib yangi 6 ta sp³d² gibridlangan orbitallar hosil bo’lishi.
Shakli oktaedr valent burchagi 90^o ga teng
Vakillari - SF₆, SCl₆, Ba₂[XeO₆], K₄[Fe(CN)₆], K₃[Fe(CN)₆, [Cr(NH₃)₆]Cl₃, UF₆, XeOF₄,
SF₃, XeF₅, XeF₄, SCl₄, ClF₄ (ajratilgan moddalar kvadrat piramida va kvadrat tuzilishga ega), XeF₆ PtF₆, Na₄[XeO₆], Na₆[XeO₆], Ba₃[XeO₆]…OKTAEDR tuzilishga ega.

1. Gibridlanish natijasida atomlagi orbitallarning soni o’zgaradimi?

A) o’zgarmaydi; B) kamayadi; C) ko’payadi;
D) d – elementlar qatnashganda kamayadi.

2. Gibridlanish jarayonida keltirilgan holatlarning qaysilari yuz berishi mumkin?

1. 
   gibridlanish jarayonida s- va p- elektronlar ishtirok etadi;
   
2. 
   gibridlanish jarayonida faqat bog’ hosil qilayotgan toq elektronlar qatnashadi;
   
3. 
   gibridlanish jarayonida toq elektronlarga ega bo’lgan s-, p-, d- va f- orbitallar ishtirok etishi mumkin;
   
4. 
   gibridlanish natijasida atomlar orasida δ va π bog’lar hosil bo’ladi;
   
5. 
   gibridlanishda juft elektronlarga ega bo’lgan atom orbitallari ham qatnashishi mumkin; A) 1,3 B) 3,5 C) 1,5 D) 2,4
   

3. Karbinda C atomlarining gibridlanish turi qanday bo’ladi?

A) sp B) sp² C) sp³ D) sp³d

3. Gipoxlorit kislota, xlorat va perxlorat ionlaridagi markaziy atomning gibridlanish holati qanday?

A) sp² sp³ sp³ B) sp² sp² sp³
C) sp³ sp³ sp³ D) sp² sp sp²

3. Kremniy (IV) oksidida kremniy atomining gibridlanish turi qanday?

A) sp B) sp² C) sp³ D) sp³d

3. [Cr(NH₃)₆]Cl₃ birikmasidagi xrom atomi qanday gibridlanish holatida?

A) sp³d² B) sp² C) sp³ D) sp³d

3. Kremniy (IV) oksida bog’lar orasidagi burchak, kristall panjara va gibridlanish turi qanday?

A) 180⁰, molekulyar, sp; B) 120⁰, atomli, sp²; C) 109⁰28′, atomli, sp³;
D) 109⁰28′, molekulyar, sp³.

3. 
   4
   Markaziy atomning orbitali sp-gibridlangan holatdagi zarrachani toping. 1) PO ^3 ; 2) CO₂; 3) H₂O; 4) SO₃; 5) BeCl₂;

A) 2,3 B) 2,5 C) 1,2 D) 4,5

3. Quyidagi molekulalarning qaysisida markaziy atom sp-gibridlangan?

1) BeCl₂; 2) CO₂; 3) H₂O; 4) SO₂;
A) 1,2 B) 1,3 C) 1,4 D) 2,3

3. Quyida keltirilgan moddalar orasidan sp-gibridlangan atomga ega bo’lganlarini toping.

1. etilen; 2. azot; 3. vodorod xlorid;
4. uglerod (IV) oksid; 5. tetrafosfor;
6. etin; 7. uglerod (II) oksid;
A) 2,4,6 B) 2,3,4,6 C) 2,4,6,7 D) 1,2,6

11. Qaysi birikmalar bir xil miqdorda sp-gibrid orbitallarga ega?

1. propen; 2. butin-2; 3. berilliy xlorid;
4. butadiyen-1,3; 5. uglerod (IV) oksid; A) 1,4 B) 2,3 C) 3,5 D) 2,4

12. sp² - gibridlangan orbitallar yo’nalishlari orasidagi burchak qanday bo’ladi?

A) 180^о B) 90^о C) 120^о D) 109^о28′

12. Markaziy atomi sp² gibridlangan holatda bo’lgan zarrachalarni ko’rsating.

1) bor ftorid; 2) etan; 3) ammiak; 4) etilen;
5) berilliy xlorid; 6) sulfat ioni; 7) suv; A) 1,2 B) 1,3 C) 1,4 D) 5,7

12. Molekuladagi hamma uglerod atomlari faqat sp² - gibridlanish holatida bo’lgan birikmalar qatorini ko’rsating.

1. 
   etan, etilen, atsetilen;
   
2. 
   etilen, butadiyen-1,3, benzol;
   
3. 
   atsetilen, benzol, toluol;
   
4. 
   etilen, propilen, butilen.
   

12. Quyidagi moddalar orasidan molekulasida sp² - gibrid holatidagi element atomlari bo’lganlarini ko’rsating.

1. propilen; 2. berilliy oksid; 3. bor ftorid;
4. toluol; 5. butin; 6. alyuminiy xlorid;
7. ammiak; 8. gidroksoniy ioni;
A) 1,3,4,6 B) 1,2,4,7 C) 2,3,6,8 D) 1,3,6,7

16. Qaysi birikmalarda sp² - gibridlanish mavjud?

1. oltingugurt (IV) oksidi; 2. ammiak;
3. uglerod (IV) oksid; 4. eten;
5. nitrat kislota; 6. oltingugurt (VI) oksidi; A) 1,2,3,4 B) 1,3,4,5 C) 2,3,4,5 D) 1,4,5,6

17. sp² - gibrid orbitallar ishtirokida hosil bo’ladigan moddalar jumlasiga qaysi birikmalar kiradi?

1. 
   azot (III) xlorid va bor xlorid;
   
2. 
   uchmetilamin va uchmetilbor;
   
3. 
   borat k-ta va chumoli aldegid;
   
4. 
   benzol va siklogeksan.
   

17. Quyidagi birikmalarning qaysilarida barcha uglerod atomlari sp²-gibridlangan holatda bo’ladi?

1) 1,3-butadiyen; 2) benzol; 3) toluol;
4) 2-buten; 5) etilen; 6) propan; A) 1,2 B) 1,4 C) 3,4,5 D) 1,2,5

17. Uglerodning hamma atomlari sp²-gibridlangan holda bo’lgan uglevodorodni tanlang.

A) eten; B) etan; C) toluol; D) etin.

17. Quyida sanab o’tilgan moddalar orasidan sp²-gibrid orbitalli atomi bo’lgan molekulalarni toping.

1. kislorod; 2. oltingugurt (IV) oksidi;
3. uglerod (II) oksid; 4. uglerod (IV) oksid;
5. etin; 6. etilen; 7. karbonat kislota anioni; A) 1,3,6,7 B) 1,2,3,6 C) 2,3,6,7 D) 1,2,6,7

21. Markaziy atomi sp² gibridlangan, burchakli fazoviy tuzilishga ega bo’lgan molekula(lar)ni tanlang.

1) CO₂; 2) SO₂; 3) H₂O; 4) NH₃; 5) CH₄; 6) SO₃
A) 1,4,5 B) 2,6 C) 3 D) 2

21.