1-боб. Бухгалтерия ҳисобининг концепциялари ва тамойиллари

Даргумон қарзларни баҳолаш
Молиявий ҳисобот тайёрланадиган вақтда қайси счётлар бўйича тўлов амалга оширилишини аниқаш мумкин бўлмаганлиги сабабли, кутилаётган зарарларни қоплаш суммасини ҳисоблаб чиқиш зарур бўлади. Албатта, баҳолашлар катта фарқ қилиши мумкин. Компания бухгалтерияси жорий иқтисодий шароитни ҳисобга олган ҳолда олдинги йиллар амалиетига асосланиб ҳисоб-китобларни амалга оширадилар.
Даргумон қарзларни баҳолаш бўйича иккита умумий усул мавжуд: соф кредитга сотишдан фоиз усули (молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот) ва тўлов муддатлари бўйича дебиторлик қарзлар ҳисоби усули (бухгалтерия баланси). БҲХСлари шароитида иккала усул ҳам мақсадга мувофиқ деб ҳисобланади. Биринчи усулнинг мақсади даргумон қарз натижасида пайдо бўлган харажатларни аниқ ўлчашдан иборат. Иккинчи усулнинг мақсади дебиторлик қарзларнинг соф таннархини аниқ ўлчашдан иборат.
5. Кредитга соф сотишдан фоиз усули
Бу усул мувофиқлик тамойилига таъсир этади.Тажрибага асосланиб, даргумон қарзлардан аниқ зарарларнинг ва кредитга соф сотишнинг ўртача фоизи ҳисобланади. Кейинчалик даргумон қарз хажмини аниқаш учун бу фоиз ҳисобот даврининг хақикатдаги соф сотишга қўлланилади.
Масалан, «Наво» фирмасининг счётлари 2000 йил охиридаги қолдиқлари билан қуйида акс этилган, сўм:
Сотиш 900 000
Сотилган товарларнинг қайтарилиши ва нархииинг пасайиши 70 000
Сотишдан чегирма 8 000
Даргумон қарзлар бўйича резерв 3 600
Фараз қилайлик, охирги 3 йил учун даргумон қарзлар бўйича зарарлар қуйидагини ташкил этган, сўм:
Йил Сотиш Даргумон қарзлар бўйича зарарлар Фоиз

1997. 
      600000 14000 2,3
      
1998. 
      720000 18000 2,5
      
1999. 
      790000 12500 1,6
      

Жами 2110000 44500 2,1
Компаниянинг рахбарияти, сотишдаги шубхали қарзларнинг улуши 2,1% бўлишини тахмин қилади. Шундай қилиб, 2000 йил даргумон қарзлар қиймати қуйидагича ҳисобланади:
0,021 х (900 000 - 70 000-8 000) = 0,021 х 822 000 = 17 262
Ҳисобнинг натижаси қуйидагича ёзилади:
31 декабр:
Дт Даргумон қарзлар бўйича харажатлар 17262
Кт Даргумон қарзлар бўйича резерв 17 262
Шундай қилиб, «Даргумон қарзлар бўйича резерв» счётининг колдиги 21 462 сўмни ташкил этади. Бу сон 2000 йил товарлар сотишидан тўланмаган счётлар бўйича тахмин этилган қарзларни ташкил этган 17 262 сўмдан ва ўтган йилларнинг 4 200 сўмлик тўланмаган счётлардан иборат бўлади. Охирги сумма ўтган йиллар шубхали қарзларига мувофиқ келтирилмаган.
6. Дебиторлик қарзларини тўлов муддати бўйича ҳисобга олиш усули
Бу усул соф дебиторлик қарзининг бухгалтерия колдигига асосланган. У кутилаётган даргумон қарз бўйича фоизни аниқаш учун аввалги маълумотлардан фойдаланади. Усулнинг асоси - дебиторлик қарзларнинг соф таннархини олиниши кутилаётган пул миқдорини баҳолашдан иборат. Кредитга соф сотишдан фоиз усулидан фарли равишда, тўлов муддати бўйича дебиторлик қарзларнинг баҳолаш усулида, дебиторлик қарзининг соф таннархини ҳисоблаш учун керак бўлган даргумон қарзлар резервининг якуний колдигини ҳисоблашга имкон беради. Даргумон қарзлар резервидаги жорий қолдиқ сўнгра талаб қилинган қолдиқга мос бўлиши учун тузатиш ўтказмаси ёрдамида янгиланади. Даргумон қарз тузатишга берилган суммага дебетланади. Даргумон қарзлар бўйича керакли қолдиқ захирасини ҳисоблаш учун қуйидагилар қўлланилади:

• 
  умумий дебиторлик қарзларига асосланган ягона бирлаштирилган ставка;
  
• 
  алоҳида олинадиган счётлар муддатига асосланган бир неча ставкалар.
  

Масалан: