Ó zbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi. Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Fizika fakulteti Fizika tálim baǵdarı

4-§ Differenciallawshı hám integrallawshı shınjırlar
Eger shınjırdıń shıǵıwshı kernewiniń bir zamatlıq mánisi kiriw kernewiniń
tuwındısına baylanıslı ózgerse, bunday shınjır differenciallawshı:
U₂ = 𝐴•(𝑑𝑈₁/dt)

eger ol kiriw kernewiniń integralına baylanıslı ózgerse, integrallawshı

shınjır delinedi:
U₂ = B ∫ U₁ dt
Bul jerde A hám B sáykeslik koefficientleri.
Ulıwma alǵanda, differenciallawshı hám integrallawshı shınjırlar quramalı 
elektronlıq sxemaǵa iye. Biraq biz bul processlerdiń mánisin túsiniwge
múmkinshilik beretuǵın eń ápiwayı sxemalı shınjırlar menen tanısımız.
Bizge C sıyımlıq hám R rezistor dıń izbe-iz jalǵanıwınan quralǵan shınjır
berilgen bolsın (18-súwret). Ondaǵı shıǵıw kernewi R rezistor arqalı alınsın.

18-súwret. Differenciallawshı RC shınjır.

Kirxgof teńlemesin dúzemiz:
U₁=1/_C1∫ Idt + IR
Onnan waqıt boyınsha tuwındı alıp, eki tárepin RC ǵa kóbeytirsek,
t
ómendegi ańlatpa payda boladı:

Izbe-iz jalǵawda shınjır elementlerinen birdey toq ótkenligi ushın onı

kondencator kernewi arqalı ańlatıw múmkin:

(14) ti (13a) ańlatpaǵa qoyıp, shıǵıw kernewi U₂ = IR ekenin esapqa alsaq,

tómendegi ańlatpanı alıwǵa boladı

Eger bul ańlatpada ekinshi aǵzanı esapqa almawǵa bolatuǵın bolsa,
shınjırdı differenciallawshı dep ataw múmkin:

Bunıń ushın shınjırdıń waqıt turaqlısı dep atalıwshı RC shaması jetkilikli

kishi mániske iye bolıwı kerek.
(15a) ańlatpanı basqasha jol menen de alıw múmkin. Bunıń ushın (14) ti
shıǵıw kernewi ańlatpasına qoyamız: U₂ = RC Du_C/dt
Eger bunda U_c nı U₁ arqalı ańlatıw múmkin bolsa, (15a) payda boladı, yaǵnıy shınjırdı differenciallawshı shınjır dep esaplaw múmkin boladı. Usınday túrlendiriwdi ámelge asırıw ushın

teńsizlik orınlı bolıwı, yaǵnıy kiriw kernewiniń tiykarǵı bólegi sıyımlıqqa

qoyılǵan bolıwı kerek. Sonlıqtan (16) ańlatpa shınjırdıń differenciallaw
shárti dep ataladı. Onı tómendegi kóriniste ańlatıw qolaylı:
RC ≪1/w yamasa r ≪ T
Bul jerde r = RC – shınjırdıń waqıt turaqlısı, T =1/w – shınjırǵa tásir etiwshi
terbeliw dáwiri.
Demek, shınjır differenciallawshı bolıwı ushın onıń waqıt turaqlısı
qoyılǵan signaldıń terbeliw dáwirinen jeterlishe kishi shama bolıwı kerek.

19-súwret. Integrallawshı RL shınjır.

Endi L induktivlik hám R rezistordıń izbe-iz jalǵanıwınan dúzilgen
shınjırdı qarayıq. Ondaǵı shıǵıw kernewı R rezistor arqalı alınsın (19-súwret).
U₂ = U_R = IR
Shınjır elementleri izbe-iz bolǵanlıǵı ushın shınjırdaǵı toqtı induktivliktegi
kernew arqalı tómendegishe ańlatıw múmkin.
I =1/L∫ U_L dt
Eger (18) ańlatpanı (17) ge qoysaq hám U_L~U₁ túrlendiriwdi ámelge asıra
alsaq, shınjır integrallawshı boladı:
U₂=R/L∫U1dt
Bunıń ushın kiriw kernewiniń tiykarǵı bólegi induktivlikke qoyılǵan bolıwı
kerek, yaǵnıy wL ≫ R yamasa r ≫ T
teńsizlik orınlanıwı kerek. Bul shárt integrallaw shárti dep ataladı. Bunda
r =L /R – shınjırdıń waqıt turaqlısı.
Usınday usıllar menen shıǵıw kernewi induktivlik arqalı alınǵan LR –
shınjır differenciallawshı, shıǵıwı sıyımlıq arqalı bolǵan RC – shınjırdıń
integrallawshı shınjır bolıwın dálillew múmkin.
Differenciallawshı shınjırlar járdeminde dawam etiw waqtı qısqa bolǵan
ótkir impulslar payda etiw múmkin. Integrallawshı shınjırlar járdeminde
bolsa, kem quwatlı júdá kishi signallar registraciyalanadı. 
Elektr shınjırları dep, elektr tokı payda etiwshi jáne onı alınıwın taminlaw ushın tuyıq hal payda etetuǵın apparatlar jiyindisina aytıladı.[3]
Elektr shınjırı, tiykarınan elektr energiyasınıń dáregi YE elektr energiyası tutınıwshısı -R, birlestiruvchi sımlar hám de shınjırdı japgap-úziw ushın úskene (jalǵawshı ) – Ol sıyaqlı elemetlardan shólkemlesken (1-súwret).

1-súwret. Elektr shınjırı.

Derekte basqa tur energiya (ıssılıq, mexanik, ximiyalıq hám soǵan uqsaslar) elektr energiyasına aylanadı. Elektr energiyasın payda etiwshi túrli dereklerdiń shártli belgileniwi tómendegishe:
- EQK;
- Galvanik elementler yamasa akkumulyator batareyaları ;
- Izbe-iz jalǵanǵan galvanik elementler;
- Termometrler;
- Fotoelement;
- Ozgarmas tok mashini generatorı ;
- Ozgeruwshen tok elektr mashina generatorı.
Elektr energiya tutiniwshilarda basqa tur energiya-larga aylanadı. Elektr energiya tutınıwshıları sxemalarda tómendegishe belgilenedi:
- Zaryadlanıwshı akkumulyator;
- Ozgermes tok dvigateli;
- Elektr peni;
- Sferali lampa.
Elektrotexnik apparatlardı jalgab úziw ushın kommutatsion (apparatlar ) apparatlar isletiledi (uzgichlar, jalǵawshılar, tumblerlar, hám sh. o.). Elektr shınjırların kommutatsion apparatları tómendegishe belgilenedi:
- Bir polyusli (uzgich);
- Tutastırǵısh ;
- 3 fazalı jalǵawshı (rubilnik).

2-súwret. Ápiwayı ozgermes tok shınjırı

Shınjırdan otip atirg'an elektr tokınıń ma`nisi yamasa kúshi otkazgichning kondelang kesiminen waqıt (t) birligi ishinde otayotgan elektr zaryadlarınıń muǵdarı -q Menen anıqlanadı, yaǵniy tok kúshi zaryadlardıń háreket tezligine proporsional shama bolıp tabıladı:
. I = dq/dt
Eger shınjırdan otayotgan júzimdiń yonalishi hám manisi waqıt dawamında ozgarmas bolsa, bunday tok ozgarmas tok dep ataladı hám tómendegishe belgilenedi:
I = q /t
1 A = 1 Kl/1 c
Elektrotexnik apparatlarda otadigan energetikalıq processler júdá quramalı bolib elektromagnit maydanların ónim bolıwı hám de olardı ańlatiwshı muǵdarlardı ozgarishi Menen baylanıslı. Olardı ańlatıw ushın elektromagnit maydanlardı ańlatiwshı vektor, elektr hám magnit muǵdarları talap etiledi, yaǵniy elektr E, magnit maydanı N kúshlanganliklari, magnit induksiyasi v, elektr tokı qısıqlıǵı j hám basqalar. Lekin kop jaǵdaylarda elektrotexnik apparatlardı tiykarǵı qásiyetleri fizika stuldan malum integral túsinikler arqalı da ańlatılıwı múmkin: tok, EQUK, kernew. [4]