Ó zbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi. Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Fizika fakulteti Fizika tálim baǵdarı

Tiykarģi bolim

1-§ Elektr shınjırı. Elektr shınjırınıń elementleri
Kópshilik elektron komponentlar bul blogda, sonıń menen birge, qurallar, programmalıq támiynat, joybarlar hám basqalar haqqındaǵı kóplegen basqa maqalalar taǵı bir qádem aldınǵa barıw hám kórsetiw de qızıqlı bo'lar edi.Elektr shınjırlarınıń túrleri elektronika hám elektr dúnyasınan baslaytuǵın jańa baslanuvchilar ushın.
Kúndelik turmısda sxemalardıń kópshiligi derlik bilmagan halda, hár kúni isletetuǵın mobil apparatlardan tartıp, shıranı qosıw yamasa óshiriw ushın xanangizdagi tuymesheni basqanıńızda, basqa kóplegen qosımshalar ushın toqtap qalıwda isletiledi.

Elektr toǵınıń ótiwin támiyinlewshi elementlerden quralǵan sistemayamasa elektr toǵın ótkize alatuǵın hár qanday tuyıq kontur elektr shınjırı dep ataladı. Radiotexnikada paydalanılatuǵın elektr shınjırları radiotexnikalıq shınjırlar yamasa qısqasha radioshınjırlar dep ataladı. Ulıwmalıq kóriniste elektr shınjırların bir yamasa bir neshe elektromagnit energiyasınıń deregin óz ishine alıwshı tórt polyuslı sitema dep qaraladı (11-súwret). Ádette oǵan waqıt boyınsha forması qálegen túrdegi nızam menen ózgerip turıwshı belgili bir waqıya yamasa qubılıstı, yaǵnıy informaciyanı ańlatıwshı elektr toǵı yamasa kernewi (signal) qoyılǵan boladi.
Elektr shınjırınıń signal qoyılatuǵın bólimi kiriw shınjırı yamasa kiriw dep, signal alınatuǵın bólimi bolsa, shıǵıw shınjırı yamasa shıǵıw dep ataladi. Signal elektr shınjırınan ótip atırǵanda onıń ishinde yamasa sırtında jutılıwı yamasa jıynalıwı múmkin. Soǵan qaray, elektr shınjırınıń elementleri
aktiv (rezetiv) hám reaktiv qarsılıqlarǵa bólinedi. Eger shınjır elementinde
energiyanıń qaytımsız jutılıwı qubılısı baqlansa, bul elementtiń qarsılıǵı aktiv
(rezitivli) qarsılıq, kerisinshe bolsa, reaktiv qarsılıq dep ataladı. Reaktiv
qarsılıqta energiya jutılmaydı, jıynaladı.
Elektr shınjırınıń aktiv qarsılıqlı elementi «rezistor» dep ataladı hám
sxemada «R» yamasa «r» háribi menen belgilenedi. Reaktiv qarsılıqlı
elementlerge mısal etip induktivli túte (katushka) hám kondensatordı
kórsetiw múmkin. Induktivli tútede magnit maydan energiyası jıynalsa,
kondensator plastinaları arasında elektr maydan energiyası jıynaladı.
Tek ǵana R aktiv qarsılıqlı, L induktivli yamasa C sıyımlıqlı elementti jasaw
múmkin emes ekenin aytıp ótiw kerek. Máselen, induktivli túteni alsaq, ol L
induktivlikten tısqarı oramları metall sımlardan islengeni ushın R aktip
qarsılıqqa hám metall dene elektr sıyımlıǵına iye bolǵanı ushın R sıyımlıqqa da iye boladı.
Juwmaqlap aytqanda, toq ótkizip atırǵan ótkizgish bólegi, bir waqıtta R
aktiv qarsılıqqa (energiya joǵalǵanı ushın) da, L induktivlikke (dógereginde
magnit maydan bolǵanı ushın) de, C elektr sıyımlıqqa (zaryad toplaǵanı
ushın) da iye boladı. Bul elementler shınjırdıń parametrleri dep ataladı.
Olardan qaysı biriniń kóbirek ózin kórsetiwi qaralıp atırǵan elementten ótip
atırǵan toqtıń jiyiligi hám amplitudasına baylanıslı. Máselen, induktivli
túteden kishi jiyilikli hám kishi amplitudalı toq ótip atırǵan bolsa, oramlardıń
R aktiv qarsılıǵı hám C oramlar arasındaǵı sıyımlıqtı esapqa almawǵa boladı.
Sebebi bul jaǵdayda toqtıń amplitudası kishi bolǵanı ushın túteniń
oramlarında jutılıp atırǵan energiya az hám jiyilik kishi bolǵanı ushın oramlar 
arasındaǵı sıyımlıq qarsılıq jeterli dárejede úlken boladı.