|
3-§ Parametrleri jıynalǵan sızıqlı elektr shınjırların esaplaw
Elektr shınjırı quramalı sistema bolıp, onda bir neshe passiv elektr
shınjırları elektr derekleri menen belgili tártipte jalǵanǵan boladı.
Elektr shınjırlarınıń quramalılıǵı hám hár túrliligi olardı tekseriw hám
esaplaw usıllarınıń da túrlishe bolıwına alıp keledi. Házirgi waqıtta elektr
shınjırların esaplawdıń júdá kóp usılları bar. Solardıń ayırımları menen
tanısamız.
1. Ekvivalent sxemalar usılı. Bul usıldıń mánisi sonnan ibarat, onda
quramalı shınjırdaǵı processler ápiwayı sxemalı shınjırlar járdeminde
úyreniledi. Úyrenilip atırǵan shınjırdaǵı qaysı da bir qásiyet tekserilip atırǵan
bolsa, qabıl etilgen shınjır onı tolıq sáwlelendire alıwı kerek. Sonıń ushın bul
sxema ekvivalent sxema dep ataladı. Máselen shınjırdı tekseriwde onıń
shıǵıw kernewi anıqlanıwı kerek bolsa, ekvivalent dep qabıl etilgen ápiwayı
sxemalı shınjır da tap sonday shıǵıw kernewine iye bolıwı kerek. Álbette
bunda hár eki shınjır ushın kiriw dereginiń birdey bolıwı támiyinlengen
bolıwı kerek.
a) Shınjırdı basqa ekvivalent shınjır menen almastırıw. Ekvivalent shınjır
sıpatında kóbinese ekvivalent elementler Lekv, Rekv hám Cekv lerdiń izbe-iz
jalǵanıwınan dúzilgen shınjır alınadı (16a-súwret). Bul elementlerdiń
shamaları tekserilip atırǵan shınjır teńlemesi menen ekvivalent shınjır
teńlemesiniń koefficientleri salıstırılıp anıqlanadı.
16-súwret. Ulıwmalıq ekvivalent sxema (a) hám (b) sxemadaǵı shınjırdıń ekvivalent sxeması (d).
16b-súwrette kórsetilgendey shınjır berilgen bolsın. Onı ekvivalent shınjır
menen almastırıw kerek. Bunıń ushın shıǵıw kernewi shınjırdıń qaysı
elementi arqalı alınıp atırǵanın anıqlastırıw kerek. Ol C2 sıyımlıqtan yamasa
R2 rezistordan alınıp atır dep qaralıwı múmkin. Soǵan baylanıslı ekvivalent
sxemalar da túrlishe boladı. Mısal ushın shıǵıw kernewi R2 rezistordan alınıp
atırǵan bolsın. Qaralıp atırǵan shınjır ushın Kirxgof teńlemesin dúzemiz:
Shártke tiykarlanıp sistemadaǵı IC toq ańlatpasın joǵatsaq, ol ápiwayı
kóriniske keledi:
Ekvivalent shınjır (16a-súwret) teńlemesi bolǵan
teńleme menen (11) ańlatpanı salıstırıp
Lekv = R1R2C2; Rekv = R1 + 𝑅2•𝐶2/𝐶1+ R2 = R′ + R2; CEKV = C1.
ekenligin anıqlaymız. Olardı izbe-iz jalǵastırsaq, tekserilip atırǵan shınjır
ushın ekvivalent bolǵan ápiwayı sxema payda boladı (16d-súwret). Bul
usıldan belgisiz shınjırdaǵı processler ekinshi tártipli bolǵan differencial
yamasa integral teńlemeler menen ańlatılǵanda ǵana paydalanıw múmkin.
c) Ekvivalent generator haqqında teorema. Hár bir elektr deregi
generatorlar óziniń payda ete alatuǵın elektr qozǵawshı kúshi (EQK) hám
ishki qarsılıǵı menen xarakterlenedi. Sonıń ushın onı ishki qarsılıǵı nolge hám
EQK E(t) bolǵan generatordıń Rr rezistor menen izbe-iz jalǵanıwı dep qaraw
múmkin. Bunday generator qandayda bir shınjırǵa jalǵanǵanda Rr rezistor
sırtqı shınjır elementine aylanadı hám generatordıń EQKi shınjırǵa qoyılǵan
kernewge san jaǵınan teń bolıp, shınjırdan ótetuǵın toq kúshine baylanıslı
bolmaydı.
17-súwret. Generatordı ekvivalent generator menen almastırıw.
Ekvivalent generator teoremasına muwapıq 17a-súwrettiń «bb» noqatına
jalǵanǵan hám EQK Uekv =R/(R+Rr)U bolǵan ekvivalent generator (17b-súwret)
shınjırdıń M elementar sistemasınan ótiwshi toqtı ózgertirmeydi. Basqasha
aytqanda, shınjırdıń «aa» noqatındaǵı derekti onıń «bb» noqatına kóshirgende
M elementar sistemasınan ótiwshi toq ózgermese, onıń EQKi Uekv =R/(R+Rr)U ǵa
teń boladı. Bunı dálillew ushın 17-súwrettegi eki shınjır ushın da Kirxgof
teńlemelerin jazıp, U hám Uekv kernewlerdiń Im toq kúshi menen baylanısın
anıqlaw jetkilikli.
Solay etip, ekvivalent sxemalar usılına muwapıq dúzilisi jaǵınan quramalı
bolǵan shınjırlar salıstırmalı ápiwayı hám qásiyetleri aldınnan anıqlanǵan
shınjırlar menen almastırıladı hám tekseriledi.
Superpoziciya usılı. Bul usıldıń mánisi shınjır kiriwine quramalı signal
tásir etkende, ondaǵı bolıp ótetuǵın processlerdiń óz-ara tásirin anıqlawdan
ibarat.
Eger shınjır sızıqlı bolsa, toq kúshi hám kernewdiń barlıq mánislerinde
onıń elementleri turaqlı boladı. Sonıń ushın shınjırdaǵı bir processtiń júriwi
ekinshisine baylanıslı bolmaydı. Biraq bul jaǵdayda shınjırdıń elementlerinen
ótip atırǵan jıyındı toq hám ondaǵı jıyındı kernew, hár bir arnawlı jaǵdayda,
ózine sáykes mániske iye boladı. Basqasha aytqanda, shınjırǵa bir waqıtta bir
neshe generatorlar jalǵanǵan waqıtta, shınjırdaǵı hár bir generator tásirinde
payda bolǵan toqtıń mánisi hár túrli bolsa da olar óz-ara bir-birine baylanıslı
bolmawı kerek. Bul hár bir generator toǵınıń birdey kórinistegi teńlemeden
anıqlanıwın kórsetedi. Olardıń sheshimi tek san mánisi jaǵınan ǵana
ayırmashılıqqa iye. Sonıń ushın shınjırdıń kiriwine jalǵanǵan generatorlardıń
ulıwmalıq tásirin hár bir generator payda etken toqlardıń jıyındısı sıpatında
a
ńlatıw múmkin:
Bul superpoziciya usılı bolıp tabıladı. Onı tómendegidey táriplewge boladı:
sızıqlı sistemaǵa bir waqıttı tásir etiwshi shamalardıń ulıwmalıq tásirin birbirine baylanıslı bolmaǵan ayırım shamalardıń tásirleriniń ulıwmalıq jıyındısı
dep qaraw múmkin.
Superpoziciya usılı sızıqlı shınjırlardan quramalı (impuls) signallardıń
ótiwin úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Bunda quramalı signal (tásir) ápiwayı
q
urawshılarǵa ajıratıladı:
Soń hár bir qurawshı tásirden payda bolatuǵın nátiyje (máselen, toq)
anıqlanadı. Olardıń jıyındısı (12) ańlatpaǵa muwapıq ulıwmalıq shama bolıp esaplanadi.[2]
Do'stlaringiz bilan baham: |
