Ó zbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi. Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Fizika fakulteti Fizika tálim baǵdarı

5-§ Elektr shinjirlarinin’ islew prinsipi

1. 
   Nominal rejim: Elektr apparatınıń nominal parametrleri, ádetde, onıń pasportına korsatilgan boladı. Elektr apparatlarınıń nominal parametrleri ishinde eń xarakterlisi nominal kernew hám nominal tok esaplanadı.
   
2. 
   Nominal quwat nominal tok hám nominal kernew arqalı tabıladı.
   
3. 
   Salt islew rejimi degende sırtqı shınjır derekten ajıratılǵan jáne onıń R qarsılıgı .
   
4. 
   Ámelde sheksizge teń bolib (R = ¥) shınjırdan tok otpegendegi
   

(I = 0) jaǵday túsiniledi. Bul

halda derek bólimlerindegi kernew “ U” onıń EYUKga teń baladı (E = Y ).

. Salt islew rejemini xarakterleytuǵın sxema.
3
. Qısqa tutasıw rejimi dep shınjır elemetlarining qarsılıqsız ozaro ulanib qalıwına aytıladı . Elektr apparatları ushın qısqa tutasıw rejimi unamsız jaǵday esaplanadı. Sebebi shınjırdıń qısqa tutasıw bolǵan waqtında qarsılıgı bolıwı nátiyjesinde qısqa tutasıw tokı nominal manisinen bir neshe ret artıp ketedi. Elektr apparatların bul júzimnen qorǵaw ushın shınjırdı ziyanlanǵan jayın tarmaqtan avtomatikalıq túrde úzip qoyadigan qorǵaw apparatlarınan paydalanıladı.
Qısqa tutasıw rejemini xarakterleytuǵın sxema.
Elektr shınjırları - bul elektromagnit, aǵıs hám kernew kontseptsiyasında elektromagnit processlerdi ańlatıwda isletiliwi múmkin bolǵan elektr tokları bar.
Elektr yadlawlarınıń tiykarǵı elementleri elektromagnit energiya dárekleri (qısqartirilgan quwat dárekleri), elektrotomagnit energiya elektrotexnik energiyanı uzatıw, qayta islew hám alıw ushın apparatlar kiredi.
Elektromagnit energiya dárekleri bir yamasa basqa túrdegi energiya, ximiyalıq, yadrolıq, quyashlı, samallı, samal energiyasınıń energiyasın aylantıratuǵın generator apparatların óz ishine aladı. Bular, mısalı, elektr generatorları, galvanik elementler, batareyalar, termojle hám basqalar kiredi. Házirgi waqıtta ıssılıq, yadro hám ximiyalıq energiyanı elektromagnit energiyaǵa aylandırıw ushın jańa texnikalıq qurallar, mısalı, magnitohidirinamik generatorlar, qizdırıw elementleri, quyash panelleri hám basqalar.
Elektromagnit energiya uzatıw elementleri baylanıs liniyalari, elektr tarmaqları, elektr tarmaqları kiredi.
Elektromagnit energiya hám kernewdi, chastota konvertgichlarini, sonıń menen birge ion hám yarım ótkezgishlerdi qayta islew, ózgeriwshen aǵımdı almastırıw hám qarıydarlar yamasa júklerdi almastırıwǵa aylandırıw
Elektr shınjırları elektr energiyasın radio hám televizor, elektron motorlar, elektroliz ásbapları, elektroliz ásbapları, batareyalar, qizdırıw ásbapları hám basqalarǵa aylantıratuǵın apparatlar kiredi.
Turaqlı túrde, eger bir yamasa basqa apparattıń tiykarǵı funktsiyası bolsa - elektr shınjırınıń elementi elektromagnit energiya, onı uzatıw, qayta islew yamasa tutınıwdıń tiykarǵı usılı joqarı natiyjeliligi bolıwı kerek.
Kóp jaǵdaylarda, elektr signalların uzatıw yamasa qayta islew, sonıń menen birge, málim bir áhmiyetti ólshew, arnawlı bir process sapasın baqlawdan paydalanıw bolıp tabıladı. Bunday elementler, olardıń uchida baylanıs hám apparatlardıń túrli elementleri, elektr ásbapları, elektron kompyuterlerdiń túrli elementleri, basqarıw hám ólshew úskeneleri, radiotexnika hám basqalar kiredi. Olardıń barlıǵı ushın eń zárúrli talap sonda, uzatılatuǵın hám qayta islengen signal málim sapaǵa iye. Tuwrısıda, bunday jaǵdaylar ushın elektromagnit energiya uzatılıwı hám qayta islew ámelge asıriladı hám maqset tiykarǵı bolmasa da, maksimal nátiyjeli nátiyjelililikke erisiw bolıp tabıladı.
Joqarıdaǵı talaplarǵa qosımsha túrde, elektr tarmaǵınıń elementleri bir qatar talaplar - jumıstıń isenimliligi, eger zárúr bolsa - islew, turaqlılıq, ámeliy anıqlıq hám basqa talaplardı qandırıw kerek.
Soǵan kóre, zamanagóy elektr úskeneleriniń elektr timsoqlari júdá quramalı. Usınıń sebepinen, elektr shınjırı teoriyası turaqlı túrde rawajlanıp atır hám ulıwmalastırılǵan usıllar menen xarakterlenedi. Bul pánni úyreneyotganda biz eń ápiwayı elektr júzimuqlarini úyreniwden baslaymız hám az-azdan quramalı shınjırlardı esaplawdıń ulıwma usıllarına ótiwdi baslaymız. [5]
Elektromagnit energiya dáreklerine tásir kórsetetuǵın elektr aylanıwdıń bir bólegi aylanbanıń aktiv bólegi (qısqartirilgan aktiv shınjırı ). Olardıń kópshiligi orta daǵı hám terminallar sanı menen tuwrı tórtmuyush formasında jáne onıń sanları menen bólew ushın zárúr bolǵan terminallar sanı bar.
Elektromagnit energiya dáregine iye bolmaǵan elektr tipuatining bir bólegi shınjırdıń passiv bólegi yamasa bólekan passiv bólim dep ataladı. Bunı hárip menen tórtmuyush formasında anıqlań P ánjirde. 1 hám onı rayondıń qalǵan bólegine jalǵaw ushın zárúr bolǵan terminallar sanı (3. 2-súwret). Bul tórtmuyushler ishinde, olar munasábetleri menen shınjırdıń kórinetuǵın bóleginiń barlıq elementleri jaylastırılǵan. 
Elektrotexnikada kúndelik turmısda hám sanaatda isletiletuǵın tiykarǵı elektr apparatlardıń apparatı hám islew principi kórip shıǵıladı. Elektr apparatınıń islewi ushın elektr shınjırı jaratılıwı kerek, onıń wazıypası elektr energiyasın bul apparatqa ótkeriw jáne onı kerekli jumıs rejimi menen támiyinlew bolıp tabıladı.
Elektr shınjırı – bul elektr tokı ushın joldı quraytuǵın apparatlar hám ob’ektler kompleksi, elektromagnit processlerdi elektr tokı, EMF (elektromotor kúsh) hám elektr kernew túsinikleri járdeminde súwretlew múmkin.
Analiz qılıw hám esaplaw ushın elektr dáwiri grafik tárzde onıń elementleriniń belgilerin hám olar qanday baylanısqanlıǵın óz ishine alǵan elektr dáwiri formasında usınıs etiledi. Jaqtılandıriw úskeneleriniń islewin támiyinleytuǵın eń ápiwayı elektr dáwirdiń elektr dáwiri formada kórsetilgen.


1. 1 suwret
Elektr shınjırın quraytuǵın barlıq apparatlar hám ob’ektlerdi úsh gruppaǵa bolıw múmkin:

1. 
   Elektr energiyası (quwat ) dárekleri.
   

Barlıq quwat dárekleriniń ulıwma ózgesheligi energiyanıń qanday da formasın elektr energiyasına aylandırıw bolıp tabıladı. Elektr bolmaǵan energiya elektr energiyasına aylanatuǵın derekler baslanǵısh derekler dep ataladı. Ekilemshi derekler – bul kirisiwde de, shıǵıwda da elektr energiyasına iye bolǵan derekler (mısalı, rektifikator apparatları ).

2. 
   Elektr energiyası qarıydarları.
   

Barlıq qarıydarlardıń ulıwma ózgesheligi – elektr energiyasın basqa túrdegi energiyaǵa aylandırıw (mısalı, qizdırıw úskenesi). Geyde qarıydarlar júkti shaqıradılar.

3. 
   Sxemanıń járdemshi elementleri: jalǵaw sımları, kommutatsiya úskeneleri, qorǵaw úskeneleri, ólshew ásbapları hám basqalar, olarsız haqıyqıy sxema islemeydi.
   

Sxemanıń barlıq elementleri bir elektromagnit process menen oralǵan.
Forma daǵı elektr shınjırında. 1. 1 r0 ishki qarsılıgına iye bolǵan EMF dáreginen elektr energiyası járdemshi shınjır elementleri járdeminde R basqarıw reostati arqalı qarıydarlarǵa (júk) uzatıladı : EL1 hám EL2 lampochkalari.
Esaplaw hám analiz qılıw ushın haqıyqıy elektr shınjırı esaplanǵan elektr dáwiri (ekvivalent sxema ) formasında grafik suwretlengen. Bul diagrammada haqıyqıy elektron elementler belgiler menen suwretlengen hám járdemshi elektron elementler ádetde kórsetilmaydi hám eger jalǵanıw sımlarınıń qarsılıgı basqa elektron elementlerdiń qarsılıgınan talay kem bolsa, ol esapqa alınbaydı. Elektr támiynatı ishki qarsılıq r0 menen EMF E dáregi retinde kórsetilgen, turaqlı elektr energiyasınıń haqıyqıy qarıydarları olardıń elektr parametrleri menen almastırıladı : aktiv qarsılıq R1, R2,.. ., Rn. Qarsılıq R járdeminde haqıyqıy elektron elementtiń elektrdı basqa sırtqı kórinislerge, mısalı, termal yamasa nurlanıwǵa qaytarıp bolmaytuǵın tárzde aylandırıw qábileti esapqa alınadı.
Bunday sharayatta, forma daǵı sxema. 1. 1 EMF E hám ishki qarsılıq r0 bolǵan quwat dáregi hám elektr energiyası qarıydarları ámeldegi bolǵan esaplanǵan elektr dáwiri (1. 2-súwret) retinde ańlatılıwı múmkin: qadaǵalaw reostati R, EL1 hám EL2 jaqtılıq lampaları aktiv qarsılıq R menen almastırıladı., R1 hám R2.

Elektr shınjırındaǵı EMF dáregi (1. 2-súwret) kernew dáregi Ol menen almastırılıwı múmkin hám derektiń Ol kernewiniń shártli unamlı baǵdarı EMF baǵdarına keri ornatıladı.

Elektr sxemasında esaplawda bir neshe tiykarǵı elementler ajralıp turadı.
Elektr shınjırınıń (sxemanıń ) tarmaǵı – birdey aǵımǵa iye bolǵan shınjırdıń bir bólegi. Filial bir yamasa bir neshe izbe-iz baylanısqan elementlerden ibarat bolıwı múmkin. Forma daǵı sxema. 1. 2 ush shoxga iye: r0, E, R elementlerin óz ishine alǵan hám I aǵıs júz bergen bma shoxchasi; R1 elementi hám I1 aǵımı menen ab filialı ; R2 elementi hám ámeldegi I2 menen anb filialı.
Elektr shınjırınıń (sxemanıń ) túyini – úsh yamasa odan artıq shaqlardıń birlespesi. Forma daǵı diagrammada. 1. 2 – eki túyin a hám b. Birdey jup túyinlerge biriktirilgen filiallar parallel dep ataladı. R1 hám R2 qarsılıqları (1. 2-súwret) parallel shoxchalarda.
Kontur – bul bir neshe shaqlardan ótetuǵın hár qanday jabıq jol. Forma daǵı diagrammada. 1. 2, ush konturdı ajıratıw múmkin: I – bmab; II – anba; III – manbm, diagrammada kósher konturdı chetlab ótiw baǵdarın kórsetedi.
Elektr shınjırındaǵı yamasa onıń elementlerindegi processlerdi xarakteristikalaytuǵın teńlemelerdi tuwrı atap kórsetiw ushın elektr dárekleriniń EMF dıń shártli unamlı baǵdarları, barlıq tarmaqlar daǵı aǵıslar, túyinler arasındaǵı hám kontaktlarning tat basıwına alıp keletuǵın terminallaridagi kernewler ornatılıwı kerek. Diagrammada (1. 2-súwret) oqlar EMF, kernew hám aǵıslardıń unamlı baǵdarların kórsetedi:
a) EMF dárekleri ushın – óz basımshalıq menen, lekin strelka jóneltirilgen polyus (derek qısqıshı ) basqa qutbga salıstırǵanda joqarı potentsialǵa iye ekenligin esapqa alıw kerek;
b) EMF dáreklerin óz ishine alǵan tarmaqlar daǵı aǵıslar ushın – EMF baǵdarına tuwrı keletuǵın ; basqa barlıq filiallarda óz basımshalıq menen;
c) kernew ushın – tarmaq yamasa elektron element degi aǵıs baǵdarına tuwrı keledi.
Barlıq elektr dáwirleri sızıqlı hám sızıqlı bolmaǵanlarǵa bólinedi.
Parametrleri (qarsılıq hám basqalar ) odaǵı aǵımǵa baylanıslı bolmaǵan elektr shınjırınıń elementi sızıqlı, mısalı, elektr pechi dep ataladı.
Sızıqlı bolmaǵan element, mısalı, qozlanba shıra, kernew kusheytiwi menen ma`nisi artıp baratuǵın qarsılıqqa iye hám sol sebepli lampochkaga beriletuǵın aǵıs sol sebepli sızıqlı elektr shınjırında barlıq elementler sızıqlı bolıp, keminde bir sızıqlı bolmaǵan elementti óz ishine alǵan elektr shınjırı sızıqlı emes boladi.[6]