Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Тупрокдар ичида каолин ўзининг кимёвий таркиби, тузилиши 
ва хусусиятига қараб бошқа тупроқлардан фарқ қилади. У ўтга 
чидамли, оқ рангда бўлади. Каолин чинни ва тиниқ сопол чиқариш 
саноатида, қоғоз, резина олишда кўп ишлатилади.
Қ у м
— доналарининг катталиги 0 ,1 5 дан 5 мм. гача бўлган 
сочилувчан жинс. Таркибига кўра қумлар кремний, дала шпати, 
оҳактош ва пемзали турларга бўлинади.
Тоғ ва жар қумлари нотекис қиррали шаклда бўлади. Бундай 
қумларда бетон учун зарарли бўлган тупроқ, чанг аралашмаси ва 
органик моддалар кўп. Дарё ва денгиз қуми ю малоқ, сирти силлиқ 
бўлиб, таркибида зарарли аралашмалар кам. Кўл қумида эса майда 
тупроқ заррачалари кўп микдорни ташкил қилади. Бархан қуми 
майда ва сирти си л л и қ шаклда бўлади. Бундай қумдан бетон 
конструкциялари иш ланса, цемент харажати 15— 30 %гача ортади.
Қум таркибида тупроқ микдори 10 %дан кам бўлса, 
тупроқли 
қум, 
10 %дан кўп бўлса, 
қумли тупроқ 
деб аталади. Қум нинг ўртача 
зичлиги 1500 к г/м 3. га тенг. Уни силкитиб зичланганда зичлиги 
1600— 1700 к г/м 3. га етади. Қум қанчалик майда бўлса, намлигининг 
ортиши билан ҳажми ҳам катталашади. Қумни қабул қилишда
125

---

унинг намлиги 1 дан 3 %гача бўлса, ҳажмини 10 %га камайтириб 
олиш лози м , агар намлиги 3 дан 10 %гача бўлса, ҳажми 15 % 
камайтирилади. Қиш шароитида очиқ ерда сақланган қумнинг 
ҳажми ҳар вақт 15 % камайтириб олинади. Куруқкумнинг иссиғушк 
ўтказувчанлик коэффициенти 0 ,3 —0 ,4 В т/м тр ад.
Қурилиш да қум, асосан, бетон ва қоришмалар учун майда 
тўлдиргич сиф атида иш латилади. Яхш илаб туйилган кремний