“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Жон Рамсей Мак-Куллох
(1789-1864) ҳам классик мактабнинг сўнгги номоѐндаларидан ҳисобланади . У «
Сиѐсий 
иқтисоднинг бошланиши
» (1825) китобида қийматнинг меҳнат назариясини расман тан 
олса ҳам, аммо ишчигина эмас, шамол ҳам, буғ ҳам, кокс ҳам, машина ҳам меҳнат қилади, 
деган ғояни илгари сурди. Бунга аосоланиб у фойда қийматнинг жамғарилган меҳнат ѐки 
капитал «иши» туфайли яратилган қисмидир, деб тушунтиради. Меркантилистлар каби у 
ҳам фойда айирбошлаш жараѐнида вужудга келади, деб даъво қилади. Ж.Мак-Куллох 
Мальтуснинг «Аҳоли нуфуси» қонунини тўла қувватлади. 
Агар аввалги иқтисодчилар классик мактабни турлича шарҳлашга интилган 
бўлсалар, XIX асрнинг 30-50 йилларида иқтисодчилар ўртасида классик мактабдан 
очиқдан-очиқ алоқани ўзишга интилиш пайдо бўлди. Бу даврда саноат тўнтарилиши 
ниҳоясига етди, синфий дифференциация амалга ошди. 
Синфий кўраш кескинлашаѐтган шароитда (Англияда чартизм, Францияда Лион 
ткувчиларининг қўзғолони, 1848 йил инқилоби ва бошқалар) хукмрон синфлар учун 
социалистлар томонидан капитализмни танқид қилиш ва ишчиларнинг ижтимоий 

---

83 
талабларини асослаб бериш учун кўпинча фойдаланадиган қийматнинг меҳнат назарияси, 
Рикардонинг фойда, капиталист ва ишчилар иш ҳақининг қарама-қаршилиги таълимоти ва 
бошқа ғоялари катта хавф туғдирар эди. 
Нассау 
Вильям 
Сениор
(1790-1864) 
Лондондаги 
машҳур 
Оксфорд 
университетининг сиѐсий иқтисод кафедраси профессори, «тийилиш» ва «сўнгги соат» 
назарияларининг муаллифи сифатида машҳур бўлди. 
Н.Сениор ғоялари «
Сиѐсий иқтисод фани очерклари
» (1836) ва «
Фабрика 
қонунчилиги тўғрисидаги хатлар
»да баѐн этилган. 
У ўзининг қиймат назариясида қийматни баҳо билан бир нарса деб ҳисоблайди ва 
қиймат талаб билан таклифга боғлиқ, дейди. У меҳнат (ишчиларнинг «қурбони») билан 
бир қаторда капиталистнинг «тийилиши»ни ҳам қийматнинг манбаи деб эълон қилади.