“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Аҳоли нуфуси қонуни тўғрисидаги 
тажриба
» (1798), «
Ер рентасининг табиати ва ўсиши тўғрисидаги тажриба
» (1815), 
«
Сиѐсий иқтисод принциплари
» (1820 йилда ѐзилган ва аввалги китобни қайта ишлаб, 
икки жилдли асарга айлантирилган). Бу асар унинг дўсти Д.Рикардонинг «Сиѐсий 
иқтисоднинг бошланиши» асаридан уч йил кейин чиққан бўлиб, назарий методологик 
жиҳатдан ундан кескин фарқ қилмайди. Бу асарларда Мальтус лендлордлар манфаатини 
ҳимоя қилади, аммо ер эгалари ва капиталист-фабрикантларнинг манфаатлари мос келса 
ва ишчиларга қарши қўйилса, уларнинг иккаласини қўллаб-қувватлади, хукмрон 
синфларни оқлади, омманинг оч-яланғочлиги ва оғир аҳволида уларнинг ҳеч қандай айби 
йўқлигини исботламоқчи бўлди. Мавжуд тизимни такомиллаштириш кераклигини у 
ҳаѐлига ҳам келтирмади, буни ўзига хос утопия деб ҳисоблади. 
Асосий иқтисодий масалаларни ягона бир омил асосида оддийгина тушунтиришга 
ҳаракат қилинади. 
Тадқиқот предмети
сифатида аввало ишлаб чиқариш соҳасини ривожлантириш 
йўли билан жамиятнинг моддий бойлигини янада кўпайтириш масаласи қаралади. Шу 
билан бирга, биринчи марта иқтисодий ўсиш муаммосини аҳолининг ўсиши билан 
боғлашга ҳаракат қилинган. Аввалги тадқиқотларда аҳоли ўсиши ўз-ўзидан миллий 

---

79 
хўжалик ривожига олиб келиши (ва аксинча) масаласи қўйилган бўлса, бу олим муаммога 
ўзига хос равишда ѐндошади. 
Тадқиқот усулида
иқтисодий либерализм концепциясини тан олган ҳолда, 
иқтисодий ўсиш суръатлари билан аҳоли сони ўртасида ўзаро алоқадорликни илмий 
жиҳатдан исботлашга ўринишнинг ўзига хос йўллари мавжуддир. 
Жаҳонга маълум бўлган Ч.Дарвин, Д.Рикардо ва бошқаларнинг қарашлари унга 
методологик асос сифатида ҳизмат қилди. 
Бу олим методологиясининг янгилиги ва аҳамияти шундаки, ундан миллий 
иқтисодиѐтни ривожлантириш ва қашшоқлик сабабларини аниқлаш ва ундан чиқиш учун 
амалий хулосалар чиқариш мумкин, яшаш минимуми сифатида белгиланадиган 
тирикчилик воситалари ва аҳоли ўсиш сони ўртасидаги оддий нисбатни исботлашга 
харакат қилинади. 
М. Блаугнинг таъкидлашича, Мальтус буйича инсоний жамиятни социал қонунлар 
(социал ислоҳотлар) ѐрдамида ҳар қандай онгли такомиллаштиришга уриниш енгиб 
бўлмас инсонлар оммаси томонидан суриб ташланади ва шу сабабли ҳар бир одам ўзи 
ҳақида ўзи жон куйдирмоғи ва ўзининг хатолари учун тўла жавоб бериши керак. 
Аҳоли нуфуси назарияси
Мальтус гуѐки тарихий манбаларга асосланиб, 
инсониятнинг ниҳоятда тез ўсганлигини исботлашга ўринади. Бу ўсиш тирикчилик 
воситалари, камчилиги касалликлар, урушлар, чақалоқларни ўлдириш, туғилишни 
иҳтиѐрий тартибга солиш йўли билан секинлаштирилмаганда аҳвол бундан ҳам ѐмон 
бўлар экан. 
Мальтус табиат билан ҳамоҳанг ўсимлик ва хайвонларнинг чексиз кўпайиши ва 
яшаш учун керакли маблағлар ўсиши йўналишларини тадқиқ этади. Агар инсонлар ҳар 25 
йилда икки марта кўпайиб, геометрик прогрессия асосида ортиб борса (1, 2, 4, 8, 16, 32, 
64, 128, 256 ва ҳоказо), тирикчилик воситалари энг қулай шароитларда ҳам арифметик 
прогрессия асосидагина кўпайиши мумкин (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ва ҳоказо). 
Бундай шароитда 200 йилдан сўнг аҳоли сонининг тирикчилик воситаларига 
нисбати 256 : 9, 300 йилдан сўнг эса 40096 : 13 бўлади ва ҳоказо.