“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

 
ХУЛОСА 
XVIII аср охири - XIX аср бошларида классик иқтисодий мактаб тўла шаклланди, 
бу британиялик олим А.Смит томонидан амалга оширилди. Бу тасодифий воқеа бўлмай 
шу даврда Англияда объектив шарт-шароитлар мавжуд эди: буржуа инқилоби 

---

76 
мануфактурадан 
фабрикага 
ўтилиши, 
аграр ислоҳот, капиталнинг дастлабки 
жамғарилиши, синфий ва мулкий дифференциация ва бошқалар. Мантиқий абстракция 
услуби асосида иқтисодий воқеа ва жараѐнларнинг моҳияти асосан тўғри талқин этиб 
берилди. Янги буржуа жамияти ҳар томонлама объектив асосда тахлил қилиниб, унинг 
прогрессив томонлари кўрсатиб берилди. Хусусий мулкнинг абадийлиги ва дахлсизлиги 
қўллаб-қувватланди. 
Классик мактаб вакиллари инсон ҳоҳишига боғлиқ бўлмаган объектив иқтисодий 
қонунларнинг мавжудлигини тан оладилар. Бу қонунлар иқтисодий тизимда табиий 
турғунликни таъминлашга, ўз-ўзини бошқаришга қодир эканлиги тан олинади, шу 
сабабли давлатнинг иқтисодиѐтга аралашуви иложи борича инкор этилади ва эркин 
савдо-сотиқ қўлланади. «Кўринмас қўл» ѐрдамида автоматик иқтисодиѐт эркин бозор 
муносабатлари доимо ривожланиш қобилиятига эгадир. 
Биринчи бор эркин бозор иқтисодиѐти тараққиѐтининг асосий тамойиллари 
аниқлаб берилди. Меҳнат тақсимоти иқтисодий тараққиѐт асоси сифатида тўғри кўриб 
чиқилган. Меҳнат тақсимоти фақат тармоқлараро эмас, балки мамлакатлар ўртасида ҳам 
катта наф келтириши исботлаб берилди (Д.Рикардо), мутлоқ ва нисбий устунлик 
принциплари ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқариш соҳасидан қатъий назар (саноат, қишлоқ 
хўжалиги, савдо ва ҳизмат...), меҳнат жамият бойлигининг асоси эканлиги аниқланди. 
Жамиятнинг синфий тузилиши асосан тўғри кўриб чиқилди, улар ўртасида кескин 
қарама-қаршилик 
йўқлиги 
кўрсатилган, 
бу 
жамиятда иқтисодиѐт автоматик 
бошқарилгани туфайли иқтисодий инқирозлар инкор этилди. 
Иқтисодиѐтнинг муҳим категориялари бўлган қиймат, пул, баҳо, фойда, иш ҳақи, 
рента, капитал ва бошқаларга асосан тўла ва тўғри таъриф берилган. Янги жамиятнинг 
прогрессив томонлари билан бирга бозор иқтисодиѐтининг бекаму-кўст эмаслиги, унинг 
бир қанча жиддий камчиликлари борлиги ҳам қайд этилган. Қуйидаги А.Смитнинг 
мамлакат миллий бойлигини кўпайтириш омиллари чизмаси келтирилган.