“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

мухолиф ғояларнинг вужудга келиши (2 соат) 
Режа 
 
1.
XIX асрнинг II-III чорагидаги ижтимоий иқтисодий вазият 
2.
Англиядаги намоѐндаларининг ғоялари 
3.
Франциядаги намоѐндаларнинг ғоялари 
 
1.
 
XIX АСРНИНГ II-III ЧОРАГИДАГИ ИЖТИМОИЙ ИҚТИСОДИЙ ВАЗИЯТ 
 
XVIII-XIX аср бошларидаги саноат тўнтариши катта ижтимоий-иқтисодий 
ўзгаришларга олиб келиш билан бирга, А. Смит таълимотини турлича танқид қилувчи 
назарий мактабларни шаклланишига етарли замин тайѐрлади. Бу назарий мактаблар 
умуман классик иқтисодий мактабга мухолиф бўлиб уч асосий йўналишда: иқтисодий 
романтизм, хаѐлий социолизм, немис тарихий мактаби (ижтимоий-тарихий) йўналишида 
ривожланди. Буларнинг асосий вакиллари классик иқтисодий мактабга қарши чиқиш 
билан бирга улардан ўзгача жамиятнинг нисбатан идеал ижтимоий-иқтисодий тузилиш 
моделини таклиф қилдилар.
Маърузанинг шу ва кейинги соатларида классик иқтисодий мактабга қарама-
қарши ғояларнинг баъзилари билан яқиндан танишамиз. 
Капиталистик ривожланишдан орқада қолган ва майда товар ишлаб чиқариш 
устун бўлган шароитда саноат тўнтариши даврига кираѐтган мамлакатларда бу тузумни 
танқид қилиб, унга майда ишлаб чиқарувчилар манфаатини нисбатан берган 
иқтисодчиларни пайдо бўлиши табиий бир хол эди. Майда ишлаб чиқарувчилар 
назарѐтчилар классик иқтисодий мактабга ҳам, ҳаѐлий-социалистларга ҳам баб-баровар 
тенг қарши турувчи иқтисодий таълимотни илгари суришга интилдилар. Улар 
капиталистик жамиятнинг майда товар ишлаб чиқаришни сқиб чиқариш ѐлланма 
меҳнатни кенгайтириш билан боғлиқ бўлган кўпгина белгиларини танқид қилиб, хусусий 
мулкчиликни соҳибкорлик эркинлигини ѐқлаб чиқадилар. 
XIX асрнинг 1- чорагида иқтисодий таълимотларда, шунингдек, илк бор ишчилар 
синфининг аҳволи асосий муаммо қилиб ажратиб кўрсатила бошланди. Чунки айнан мана 
шу даврдан бошлаб саноат ишчилари расман шаклланди ва уларга хос муаммолар кўзга 
ташлана бошлаган эди. 
Майда ишлаб чиқариш назариѐтчилари «иқтисодий романтизм» га хос 
ислохотчилик ҳаракатларини тарғиб қилиб, ўз ривожида бир неча босқични босиб ўтди. 
Агар биринчи босқични вакили ҳали капитализмдан воз кечишни орзу қилган, уни чеклаб 
қўйишга интилган ишчиларнинг кулафатлари хусусида астойдил кўз ѐши қилган бўлса, 
иккинчи босқич мактаби вакили эса капитализмни ислоҳ қилиш лойиҳасини илгари суриб 
«кичик капитализм» ни сақлаб қолиш тарафдори эди. Лекин шуни алоҳида таъкидлаш 

---

78 
зарурки, марксча-ленинча таълимотдан фарқ қилиб, «Иқтисодий таълимотлар тарихи»да 
алоҳида йўналиш ҳисобланган ислоҳотчиликка хос бу мактаб вакиллари ижодини, 
таълимотларини ўрганиш ниҳоятда зарурдир. Чунки илмий мактаб вакиллари ўз 
даврларида классик иқтисодий мактаб вакилларини танқид қилиб, ҳаѐлий социалистлар 
ғояларига қарши курашдилар, марксизм таълимоти оммалашувига қаршилик қилишга 
уриндилар.